text

నైష్కర్మ్యసిద్ధిః

అథ ప్రథమోఽధ్యాయః

ఆబ్రహ్మస్తంబపర్యంతైః సర్వప్రాణిభిః సర్వప్రకారస్యాపి

దుఃఖస్య స్వరసత ఏవ జిహాసితత్వాత్తన్నివృత్త్యర్థా

ప్రవృత్తిరస్తి స్వరసత ఏవ

దుఃఖస్య చ దేహోపాదానైకహేతుత్వాద్దేహస్య చ

పూర్వోపచితధర్మాధర్మమూలత్వాదనుచ్ఛిత్తిః

తయోశ్చవిహితప్రతిషిద్ధకర్మమూలత్వాదనివృత్తిః

కర్మణశ్చ రాగద్వేషాస్పదత్వాద్రాగద్వేషయోశ్చ

శోభనాశోభనాధ్యాసనిబంధనత్వాదధ్యాసస్య

చావిచారితసిద్ధద్వైతవస్తునిమిత్తత్వాద్ద్వైతస్య

చ శుక్తికారజతాదివత్సర్వస్యాపి

స్వతస్సిద్ధాద్వితీయాత్మానవబోధమాత్రోపాదానత్వాదవ్యావృత్తిః

అతః సర్వానర్థహేతురాత్మానవబోధ ఏవ సుఖస్య

చానాగమాపాయినోఽపరతంత్రస్యాత్మస్వభావత్వాత్తస్యానవబోధః

పిధానం అతస్తస్యాత్యంతోచ్ఛిత్తావశేషపురుషార్థపరి-

సమాప్తిః అజ్ఞాననివృత్తేశ్చ సమ్యగ్జ్ఞానస్వరూపలాభ-

మాత్రహేతుత్వాత్తదుపాదానం అశేషానర్థహేత్వాత్మానవబోధ-

విషయస్య చానాగమికప్రత్యక్షాదిలౌకికప్రమాణావిషయత్వా-

ద్వేదాంతాగమవాక్యాదేవ సమ్యగ్జ్ఞానం

అతోఽశేషవేదాంతసారసంగ్రహప్రకరణమిదమారభ్యతే

తత్రాభిలషితార్థప్రచయాయ ప్రకరణార్థసంసూత్రణాయ

చాయమాద్యః శ్లోకః

ఖానిలాగ్న్యబ్ధరిత్ర్యంతం స్రక్ఫణీవోద్గతం యతః

ధ్వాంతచ్ఛిదే నమస్తస్మై హరయే బుద్ధిసాక్షిణే 1

స్వసంప్రదాయస్య చోదితప్రమాణపూర్వకత్వజ్ఞాపనాయ

విశిష్టగుణసంబంధసంకీర్తనపూర్వికా గురోర్నమస్కారక్రియా

అలబ్ధ్వాతిశయం యస్మాద్వ్యావృత్తాస్తమబాదయః

గరీయసే నమస్తస్మా అవిద్యాగ్రంథిభేదినే 2

నమస్కారనిమిత్తస్వాశయావిష్కరణార్థః

వేదాంతోదరసంగూఢం సంసారోత్సారి వస్తుగం

జ్ఞానం వ్యాకృతమప్యన్యైర్వక్ష్యే గుర్వనుశిక్షయా 3

కింవిశయం ప్రకరణమితి చేత్తదుపన్యాసః

యత్సిద్ధావిదమః సిద్ధిర్యదసిద్ధౌ న కించన

ప్రత్యగ్ధర్మైకనిష్ఠస్య యాథాత్మ్యం వక్ష్యతే స్ఫుటం 4

వివక్షితప్రకరణార్థప్రరోచనాయానుక్తదురుక్తాప్రామాణ్యకారణ-

శంకావ్యుదాసేనస్వగురోః ప్రామాణ్యోపవర్ణనం

గురూక్తో వేదరాద్ధాంతస్తత్ర నో వచ్మ్యశక్తితః

సహస్రకిరణవ్యాప్తే ఖద్యోతః కిం ప్రకాశయేత్ 5

గురుణైవ వేదార్థస్య పరిసమాపితత్వాత్ప్రకరణోక్తౌ

ఖ్యాత్యాద్యప్రామాణ్య-

కారణాశంకేతి చేత్తద్వ్యుదాసార్థమాహ

న ఖ్యాతిలాభపూజార్థం గ్రంథోఽస్మాభిరుదీర్యతే

స్వబోధపరిశుద్ధ్యర్థం బ్రహ్మవిన్నికషాశ్మసు 6

అనర్థానర్థహేతుపురుషార్థతద్ధేతుప్రకరణార్థసంగ్రహజ్ఞాప

-

నాయోపన్యాసః ఐకాత్మ్యాప్రతిపత్తిర్యా స్వాత్మానిభవసంశ్రయా

సాఽవిద్యా సంసృతేర్బీజం తన్నాశో ముక్తిరాత్మనః 7

పురుషార్థహేతోరవశిష్టత్వాత్తదభివ్యాహారః

వేదావసానవాక్యోత్థసమ్యగ్జ్ఞానాశుశుక్షణిః

దందహీత్యాత్మనో మోహం న కర్మాప్రతికూలతః 8

ప్రతిజ్ఞాతార్థసంశుద్ధ్యర్థం పూర్వపక్షోక్తిః

తత్ర జ్ఞానమభ్యుపగమ్య తావదుపన్యాసః

ముక్తేః క్రియాభిః సిద్ధత్వాజ్జ్ఞానం తత్ర కరోతి కిం

కథం చేచ్ఛృణు తత్సర్వం ప్రణిధాయ మనో యథా 9

అకుర్వతః క్రియాః కామ్యా నిషిద్ధాస్త్యజతస్తథా

నిత్యనైమిత్తికం కర్మ విధివచ్చానుతిష్ఠతః 10

కిమతో భవతి

కామ్యకర్మఫలం తస్మాద్దేవాదీమం న ఢౌకతే

నిషిద్ధస్య నిరస్తత్వాన్నారకీం నైత్యధోజనిం 11

దేహారంభకయోశ్చ ధర్మాధర్మయోర్జ్ఞానినా సహ కర్మిణః

సమానౌ చోద్యపరిహారౌ

వర్తమానమిదం యాభ్యాం శరీరం సుఖదుఃఖదం

ఆరబ్ధం పుణ్యపాపాభ్యాం భోగాదేవ తయోః క్షయః 12

కామ్యప్రతిషిద్ధకర్మఫలత్వాత్సంసారస్య

తన్నిరాసేనైవాశేషానర్థనిరాసస్య సిద్ధత్వాత్కిం

నిత్యానుష్ఠానేనేతి చేత్తన్న తదకరణాదప్యనర్థప్రసక్తేః

నిత్యానుష్ఠానతశ్చైనం ప్రత్యవాయో న సంస్పృశేత్

అనాదృత్యాత్మవిజ్ఞానమతః కర్మాణి సంశ్రయేత్ 13

అభ్యుపేత్యైవముచ్యతే న తు యథావస్థితాత్మవస్తువిషయం

జ్ఞానమస్తి తత్ప్రతిపాదకప్రమాణాభావాత్

యావంత్యశ్చేహ విద్యంతే శ్రుతయస్స్మృతిభిస్సహ

విదధత్యురుయత్నేన కర్మాతో భూరిసాధనం 14

స్యాత్ప్రమాణసంభవో భవదపరాధాదితి చేత్తన్న యతః

యత్నతో వీక్షమాణోఽపి విధిం జ్ఞానస్య న క్వచిత్

శ్రుతౌ స్మృతౌ వా పశ్యామి విశ్వాసో నాన్యతోఽస్తి నః 15

స్యాత్ప్రవృత్తిరంతరేణాపి విధిం లోకవదితి చేత్తన్న యతః

అంతరేణ విధిం మోహాద్యః కుర్యాత్సాంపరాయికం

న తత్స్యాదుపకారాయ భస్మనీవ హుతం హవిః 16

అభ్యుపగతప్రామాణ్యవేదార్థవిజ్జైమిన్యనుశాసనాచ్చ

ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాదానర్థక్యం  ఇతోఽన్యథా

ఇతి సాటోపమాహోచ్చైర్వేదవిజ్జైమినిః స్వయం 17

మంత్రవర్ణాచ్చ

కుర్వన్నేవేహ కర్మాణి జిజీవిషేచ్ఛతం సమాః

ఇతి మంత్రోఽపి నిశ్శేషం కర్మణ్యాయురవాసృజత్ 18

జ్ఞానినశ్చ వస్తుని వాక్యప్రామాణ్యాభ్యుపగమాద్వాక్యస్య చ

క్రియాపదప్రధానత్వాత్తతశ్చాభిప్రేతజ్ఞానాభావః

విరహయ్య క్రియాం నైవ సంహన్యంతే పదాన్యపి

న సమస్త్యపదం వాక్యం యత్స్యాజ్జ్ఞానవిధాయకం 19

జ్ఞానాభ్యుపగమేఽపి న దోషః యతః

కర్మణోఽఙ్గాంగిభావేన స్వప్రధానతయాఽథవా

సంబంధస్యేహ సంసిద్ధేర్జ్ఞానే సత్యప్యదోషతః 20

యస్మాజ్జ్ఞానాభ్యుపగమానభ్యుపగమేఽపి న జ్ఞానాన్ముక్తిః

అతః సర్వాశ్రమాణాం హి వాఙ్మనఃకాయకర్మభిః

స్వనుష్ఠితైర్యథాశక్తి ముక్తిః స్యాన్నాన్యసాధనాత్ 21

అసదర్థప్రలాపోఽయమితి దూషణసంభావనాయాహ

ఇతి హృష్టధియాం వాచః స్వప్రజ్ఞాఽఽధ్మాతచేతసాం

ఘుష్యంతే యజ్ఞశాలాసు ధూమానద్ధధియాం కిల 22

దూషణోపక్రమావధిజ్ఞాపనాయాహ

అత్రాభిదధ్మహే దోషాన్ క్రమశో న్యాయబృంహితైః

వచోభిః పూర్వపక్షోక్తిఘాతిభిర్నాతిసంభ్రమాత్ 23

చతుర్విధస్యాపి కర్మకార్యస్య ముక్తావసంభవాన్న ముక్తేః

కర్మకార్యత్వం

అజ్ఞానహానమాత్రత్వాన్ముక్తేః కర్మ న సాధనం

కర్మాపమార్ష్టి నాజ్ఞానం తమసీవోత్థితం తమః 24

కర్మకార్యత్వాభ్యుపగమేఽపి దోష ఏవ

ఏకేన వా భవేన్ముక్తిర్యది వా సర్వకర్మభిః

ప్రత్యేకం చేద్వృథాన్యాని సర్వేభ్యోఽప్యేకకర్మతా 25

సర్వప్రకారస్యాపి కర్మణ ఉత్పత్తిత ఏవ విశిష్టసాధ్యాభి-

సంబంధాన్న పరిశేష్యన్యాయసిద్ధిః

దురితక్షపణార్థత్వాన్న నిత్యం స్యాద్విముక్తయే

స్వర్గాదిఫలసంబంధాత్కామ్యం కర్మ తథైవ న 26

ప్రమాణాసంభవాచ్చ

సాధ్యసాధనభావోఽయం వచనాత్పారలౌకికః

నాశ్రౌషం మోక్షదం కర్మ శ్రుతేర్వక్త్రాత్కథంచన 27

అభ్యుపగతాభ్యుపగమాచ్చ శ్వశ్రూనిర్గచ్ఛోక్తివద్భవతో

నిష్ప్రయోజనః ప్రలాపః

నిషిద్ధకామ్యయోస్త్యాగస్త్వయాపీష్టో యథా మయా

నిత్యస్యాఫలవత్త్వాచ్చ న మోక్షః కర్మసాధనః 28

ఏవం తావత్ ముక్తేః క్రియాభిః సిద్ధత్వాత్  ఇతి

నిరస్తోఽయం

పక్షః అథాధునా సర్వకర్మప్రవృత్తిహేతునిరూపణేన

యథావస్థితాత్మవస్తువిషయకేవలజ్ఞానమాత్రాదేవ

సకలసంసారానర్థనివృత్తిరితీమం పక్షం ద్రఢయితుకామ

ఆహ

ఇహ చేదం పరీక్ష్యతే కిం యథా ప్రతిషిద్ధేషు

యాదృచ్ఛికేషు చ కర్మసు

స్వాభావికస్వాశయోత్థనిమిత్తవశాదేవేదం

హితమిదమహితమితి విశేషాన్ పరికల్ప్య

మృగతృష్ణికోదకపిపాసురివ

లౌకికప్రమాణప్రసిద్ధాన్యేవ సాధనాన్యుపాదాయ

హితప్రాప్తయేఽహితనిరాసాయ చ స్వయమేవ ప్రవర్తతే నివర్తతే చ

తథైవాదృష్టార్థేషు కామ్యేషు నిత్యేషు చ కర్మసు కిం

వాన్యదేవ తత్ర ప్రవృత్తినివృత్తినిమిత్తమితి కించాతః

యద్యేవం శ్రుణు యది తావద్యథావస్థితవస్తుసమ్యగ్జ్ఞానం

ప్రమాణభూతం లౌకికమాగమికం వా ప్రవృత్తినిమిత్తమితి

నిశ్చీయతే నివృత్తిశాస్త్రం చ నాభ్యుపగమ్యతే తదా

హతాః కర్మత్యాగినో భ్రాంతివిజ్ఞానమాత్రావష్టంభాదలౌకిక-

ప్రమాణోపాత్తకర్మానుష్ఠానత్యాగిత్వాచ్చ  అథ

మృగతృష్ణికోదకపిపాసుప్రవృత్తినిమిత్తవదయథావస్తుభ్రాంతి-

విజ్ఞానమేవ సర్వప్రవృత్తినిమిత్తం తదా వర్ద్ధామహే వయం

హతాః స్థ యూయమితి

హితం సంప్రేప్సతాం మోహాదహితం చ జిహాసతాం

ఉపాయాన్ప్రాప్తిహనార్థాన్ శాస్త్రం భాసయతేఽర్కవత్ 29

ఏవం తావత్ప్రత్యక్షానుమానాగమప్రమాణావష్టంభాదాత్మనో

నిరతిశయసుఖహితావ్యతిరేకసిద్ధేరహితస్య చ

షష్ఠగోచరవత్స్వత ఏవానభిసంబంధాదేవంస్వాభావ్యా-

త్మానవబోధమాత్రాదేవ హితం మే స్యాదహితం మే మా భూదితి

మిథ్యాజ్ఞానం తూషరశుక్తికానవబోధోత్థమిథ్యాజ్ఞానవత్-

ప్రవృత్తినిమిత్తమితి నిర్ధారితం శాస్త్రం చ న

పదార్థశక్త్యాధానకృదితి అథైతస్యైవోత్తరత్ర ప్రపంచ

ఆరభ్యతే

న పరీప్సాం జిహాసాం వా పుంసః శాస్త్రం కరోతి హి

నిజే ఏవ తు తే యస్మాత్పశ్వాదావపి దర్శనాత్ 30

ఉక్తం తావదనవబుద్ధవస్తుయాథాత్మ్య ఏవ

విధిప్రతిషేశశాస్త్రేష్వధిక్రియత ఇతి

లిప్సతేఽజ్ఞానతోఽలబ్ధం కంఠే చామీకరం యథా

వర్జితం చ స్వతో భ్రాంత్యా ఛాయాయామాత్మనో యథా 31

భయాన్మోహావనద్ధాత్మా రక్షః పరిజిహీర్షతి

పచ్చాపరిహృతం వస్తు తథాలబ్ధం చ లిప్సతే 32

తత్రైతేషు చతుర్షు విషయేషు ప్రాప్తయే పరీహారాయ

చ విభజ్య న్యాయః ప్రదర్శ్యతే

ప్రాప్తవ్యపరిహార్యేషు జ్ఞాత్వోపాయాంఛృతేః పృథక్

కృత్వాథ ప్రాప్నుయాత్ప్రాప్యం తథానిష్టం జహాత్యపి 33

అథావశిష్టయోః స్వభావత ఏవ

పరిహృతావాప్తయోర్బోధాద్ధానప్రాప్తీ న కర్మణా

మోహమాత్రాంతరాయత్వాత్క్రియయా తే న సిధ్యతః 34

కస్మాత్పునరాత్మవస్తుయాథాత్మ్యావబోధమాత్రాదేవాభిలషిత-

నిరతిశయసుఖావాప్తినిశ్శేషదుఃఖనివృత్తీ భవతో న తు

కర్మణేతి ఉచ్యతే

కర్మాజ్ఞానసముత్థత్వాన్నాలం మోహాపనుత్తయే

సమ్యగ్జ్ఞానం విరోధ్యస్య తామిస్రస్యాంశుమానివ 35

నన్వాత్మజ్ఞానమప్యవిద్యోపాదానం న హి

శాస్త్రశిష్యాచార్యాద్యనుపాదాయాత్మజ్ఞానమాత్మానం

లభతః ఇతి నైష దోషః యత ఆత్మజ్ఞానం హి

స్వతస్సిద్ధపరమార్థాత్మవస్తుస్వరూపమాత్రాశయాదేవావిద్యాతదుత్

పన్న

కారకగ్రామప్రధ్వంసి స్వాత్మోపతావేవ శాస్త్రాదపేక్ష్యతే

నోత్పన్నమవిద్యానివృత్తౌ కర్మ పునః స్వాత్మోత్పత్తావుత్పన్నం

చ న హిక్రియా కారకనిస్స్పృహా కల్పకోటివ్యవహితఫలదానాయ

స్వాత్మానం బిభర్తి సాధ్యమానమాత్రరూపత్వాత్తస్యాః న చ

క్రియాత్మజ్ఞానవత్స్వాత్మప్రతిలంభకాల ఏవ స్వర్గాదిఫలేన

కర్తారం సంబధ్నాతి ఆత్మజ్ఞానం పునః పురుషార్థసిద్ధౌ

నోత్పద్యమానస్వరూపవ్యతిరేకేణాన్యద్రూపాంతరం సాధనాంతరం

వాపేక్షతే  కుత ఏతత్ యతః

బలవద్ధి ప్రమాణోత్థం సమ్యగ్జ్ఞానం న బాధ్యతే

ఆకాంక్షతే న చాప్యాన్యద్బాధనం ప్రతి సాధనం 36

స్వపక్షస్య హేత్వవష్టంభేన సమర్థితత్వానిరాశంక-

ముపసంహ్రియతే

తస్మాద్దుఃఖోదధేర్హేతోరజ్ఞానస్యాపనుత్తయే

సమ్యగ్జ్ఞానం సుపర్యాప్తం క్రియా చేన్నోక్తహేతుతః 37

నను బలవదపి సమ్యగ్జ్ఞానం సదప్రమాణోత్థేన

బాధ్యమానముపలభామహే యత ఉత్పన్నపరమార్థబోధస్యాపి

కర్తృత్వభోక్తృత్వరాగద్వేషాద్యనవబోధోత్థప్రత్యయా

ఆవిర్భవంతి న హ్యబాధితే సమ్యగ్జ్ఞానే తద్విరుద్ధానాం

ప్రత్యయానాం సంభవోఽస్తి నైతదేవం కుతః

బాధితత్వాదవిద్యాయా విద్యాం సా నైవ బాధతే

తద్వాసనా నిమిత్తత్వం యాంతి విద్యాస్మృతేర్ధ్రువన్ 38

కర్మాజ్ఞానసముత్థత్వాత్  ఇత్యుక్తో హేతుస్తస్య చ

సమర్థనం పూర్వమేవాభిహితం హితం సంప్రేప్సతాం

ఇత్యాదినా తదభ్యుచ్చయార్థమవిద్యాన్వయేన చ

సంసారాన్వయిత్వం ప్రదర్శయిష్యామీత్యత ఆహ

బ్రాహ్మణ్యాద్యాత్మకే దేహే లాత్వా నాత్మేతి భావనాం

శ్రుతేః కింకరతామేతి వాఙ్మనఃకాయకర్మసు 39

యస్మాత్కర్మాజ్ఞానసముత్థమేవ తస్మాత్తద్వ్యావృత్తౌ నివర్తత

ఇత్యుచ్యతే

దగ్ధాఖిలాధికారశ్చేద్బ్రహ్మజ్ఞానాగ్నినా మునిః

వర్తమానః శ్రుతేర్మూర్ధ్ని నైవ స్యాద్వేదకింకరః 40

అథేతరో ఘనతరావిద్యా పటలసంవీతాంతఃకరణోఽఙ్గీకృత-

కర్తృత్వాద్యశేషకర్మాధికారకారణో

విధిప్రతిషేధచోదనాసందంశోపదష్టః

కర్మసు ప్రవర్తమానః

శుభైః ప్రాప్నోతి దేవత్వం నిషిద్ధైర్నారకీం గతిం

ఉభాభ్యాం పుణ్యపాపాభ్యాం మానుష్యం లభతేఽవశః 41

ఆబ్రహ్మస్తంబపర్యంతే ఘోరే దుఃఖోదధౌ

ఘటీయంత్రవదారోహావరోహన్యాయేనాధమమధ్యమోత్తమసుఖదుఃఖ-

మోహవిద్యుచ్చపలసంపాతదాయినీర్విచిత్రయోనీశ్చండోత్పింజల-

కశ్వసనవేగాభిహతాంభోధిమధ్యవర్తిశుష్కాలాబువచ్ఛుభా-

శుభవ్యామిశ్రకర్మవాయుసమీరితః

ఏవం చంక్రమ్యమాణోఽయమవిద్యాకామకర్మభిః

పాశితో జాయతే కామీ మ్రియతే చాసుఖావృతః 42

యథోక్తేఽర్థ ఆదరవిధానాయ ప్రమాణోపన్యాసః

శ్రుతిశ్చేమం జగాదార్థం కామస్య వినివృత్తయే

తన్మూలా సంసృతిర్యస్మాత్తన్నాశోఽజ్ఞానహానతః 43

కా త్వసౌ శ్రుతిరితి చేత్

యదా సర్వే ప్రముచ్యంత  ఇతి ను  ఇతి చ

వాజినః

కామబంధనమేవేదం వ్యాసోఽప్యాహ పదేపదే 44

ఏష సంసారపంథా వ్యాఖ్యాతః అథేదానీం తద్వ్యావృత్తయే

కర్మాణ్యారాదుపకారకత్వేన యథా మోక్షహేతుతాం ప్రతిపద్యంతే

తథాభిధీయతే

తస్యైవం దుఃఖతప్తస్య కథంచిత్పుణ్యశీలనాత్

నిత్యేహాక్షాలితధియో వైరాగ్యం జాయతే హృది 45

కీదృగ్వైరాగ్యముత్పద్యత ఇతి ఉచ్యతే

నరకాద్భీర్యథాస్యాభూత్తథా కామ్యఫలాదపి

యథార్థదర్శనాత్తస్మాన్నిత్యం కర్మ చికీర్షతి 46

ఏవం నిత్యనైమిత్తికకర్మానుష్ఠానేన

శుధ్యమానం తు తచ్చిత్తమీశ్వరార్పితకర్మభిః

వైరాగ్యం బ్రహ్మలోకాదౌ వ్యనక్త్యథ సునిర్మలం 47

యస్మాద్రజస్తమోమలోపసంసృష్టమేవ చిత్తం

కామబడిశేనాకృష్య విషయదురంతసూనాస్థానేష నిక్షిప్యతే

తస్మాన్నిత్యనైమిత్తికకర్మానుష్ఠానపరిమార్జనేనాపవిద్ధ-

రజస్తమోమలం ప్రసన్నమనాకృలం సంమార్జితస్ఫటికశిలాకల్పం

బాహ్యవిషయహేతుకేన చ రాగద్వేషాత్మకేనాతిగ్రహబడిశేనా-

నాకృష్యమాణం విధూతాశేషకల్మషం ప్రత్యఙ్మాత్రప్రవణం

చిత్తదర్పణమవతిష్టతే అత ఇదమభిధీయతే

వ్యుత్థితాశేషకామేభ్యో యదా ధీరవతిష్ఠతే

తదైవ ప్రత్యగాత్మానం స్వయమేవావివిక్షతి 48

అతఃపరమవసితాధికారాణి కర్మాణి ప్రత్యక్ప్రవణవత్వసూనౌ

కృతసంప్రత్తికాని చరితార్థాని సంతి

ప్రత్యక్ప్రవణతాం బుద్ధేః కర్మాణ్యుత్పాద్య శుద్ధితః

కృతార్థాన్యస్తమాయాంతి ప్రావృడంతే ఘనా ఇవ 49

యతో నిత్యకర్మానుష్ఠానస్యైష మహిమా

తస్మాన్ముముక్షుభిః కార్యమాత్మజ్ఞానాభిలాషిభిః

నిత్యం నైమిత్తికం కర్మ సదైవాత్మవిశుద్ధయే 50

యథోక్తేఽర్థే సర్వజ్ఞవచనం ప్రమాణం

ఆరురుక్షోర్మునేర్యోగం కర్మ కారణముచ్యతే

యోగారూఢస్య తస్యైవ శమ᳚ ఏవేతి చ స్మృతిః 51

నిత్యకర్మానుష్ఠానాద్ధర్మోత్పత్తిర్ధర్మోత్పత్తేః

పాపహానిస్తతశ్చిత్తశుద్ధిస్తతః

సంసారయాథాత్మ్యావబోధస్తతో వైరాగ్యం తతో ముముక్షుత్వం

తతస్తదుపాయపర్యేషణం

తతః సర్వకర్మతత్సాధనసంన్యాసస్తతో

యోగాభ్యాసస్తతశ్చిత్తస్య ప్రత్యక్ప్రవణతా

తతస్తత్త్వమస్యాదివాక్యార్థపరిజ్ఞానం

తతోఽవిద్యోచ్ఛేదస్తతశ్చ స్వాత్మన్యే-

వావస్థానం బ్రహ్మైవ సన్ బ్రహ్మాప్యేతి

విముక్తశ్చ విముచ్యతే  ఇతి

పారంపర్యేణ కర్మైవం స్యాదవిద్యానివృత్తయే

జ్ఞానవన్నావిరోధిత్వాత్కర్మావిద్యాం నిరస్యతి 52

న చ కర్మణః కార్యమణ్వపి ముక్తౌ సంభావ్యతే నాపి ముక్తౌ

యత్సంభవతి తత్కర్మాపేక్షతే  తదుచ్యతే

ఉత్పాద్యమాప్యం సంస్కార్యం వికార్యం చ క్రియాఫలం

నైవం ముక్తిర్యతస్తస్మాత్కర్మ తస్యా న సాధనం 53

ఏవం తావత్కేవలం కర్మ సాక్షాదవిద్యాపనుత్తయే న

పర్యాప్తమితి ప్రపంచితం ముక్తౌ చ ముముక్షుజ్ఞానత-

ద్విషయస్వాభావ్యానురోధేన సర్వప్రకారస్యాపి కర్మణోఽసంభవ

ఉక్తో హితం సంప్రేప్సతాం  ఇత్యాదినా

యాదృశశ్చారాదుపకారకత్వేన జ్ఞానోత్పత్తౌ కర్మణాం

సముచ్చయః సంభవతి తథా ప్రతిపాదితం అవిద్యోచ్ఛిత్తౌ తు

లబ్ధాత్మస్వభావస్యాత్మజ్ఞానస్యైవాసాధారణం

సాధకతమత్వం

నాన్యస్య ప్రధానభూతస్య గుణభూతస్య చేత్యేతదధునోచ్యతే

తత్ర జ్ఞానం గుణభూతం తావదహేతురిత్యేతదాహ

సంనిపత్య న చ జ్ఞానం కర్మాజ్ఞానం నిరస్యతి

సాధ్యసాధనభావత్వాదేకకాలానవస్థితేః 54

సమప్రధానయోరప్యసంభవ ఏవ

బాధ్యబాధకభావాచ్చ పంచాస్యోరణయోరివ

ఏకదేశానవస్థానాన్న సముచ్చయతా తయోః 55

కుతో బాధ్యబాధకభావః యస్మాత్

అయథావస్త్వవిద్యా స్యాద్విద్యా తస్యా విరోధినీ

సముచ్చయస్తయోరేవం రవిశార్వరయోరివ 56

తస్మాదకారకబ్రహ్మాత్మని పరిసమాప్తావబోధస్యాశేషకర్మ-

చోదనానామచోద్యస్వాభావ్యాత్కుంఠతా కథం తత్

అభిధీయతే

బృహస్పతిసవే యద్వత్క్షత్రియో న ప్రవర్తతే

బ్రాహ్మణత్వాద్యహంమానీ విప్రీ వా క్షత్రకర్మణి 57

యథాయం దృష్టాంత ఏవం దార్ష్టాంతికోఽపీత్యేతదాహ

విదేహో వీతసందేహో నేతినేత్యవశేషితః

దేహాద్యనాత్మదృక్తద్వత్క్రియాం వీక్షతేఽపి న 58

తస్యార్థస్యావిష్కరణార్థముదాహరణం

మృత్స్నేభకే యథేభత్వం శిశురధ్యస్య వల్గతి

అధ్యస్యాత్మాని దేహాదీన్మూఢస్తద్వత్విచేష్టతే 59

న చ వయం జ్ఞానకర్మణోః సర్వత్రైవ ప్రత్యాచక్ష్మహే యత్ర

ప్రయోజ్యప్రయోజకభావో జ్ఞానకర్మణోస్తత్ర నాస్మత్పిత్రాపి శక్యతే

నివారయితుం తత్ర విభాగప్రదర్శనాయోదాహరణం ప్రదర్శ్యతే

స్థాణుం చోరధియాలాయ భీతో యద్వత్పలాయతే

బుద్ధ్యాదిభిస్తథాత్మానం భ్రాంతోఽధ్యారీప్య చేష్టతే 60

ఏవం యత్రయత్ర జ్ఞానకర్మణోః ప్రయోజ్యప్రయోజకభావస్తత్ర

సర్వత్రాయం న్యాయః యత్ర తు న సమకాలం నాపి

క్రమేణోపపద్యతే

సముచ్చయః సవిషయ ఉచ్యతే

స్థాణోః సతత్త్వవిజ్ఞానం యథా నాంగం పలాయతే

ఆత్మనస్తత్త్వవిజ్ఞానం తద్వన్నాంగం క్రియావిధౌ 61

యస్మాద్గుణస్యైతత్స్వాభావ్యం

యద్ధి యస్యానురోధేన స్వభావమనువర్తతే

తత్తస్య గుణభూతం స్యాన్న ప్రధానాద్గుణో యతః 62

యస్మాత్

కర్మప్రకరణాకాంక్షిజ్ఞానం కర్మగుణో భవేత్

యద్ధి ప్రకరణే యస్య తత్తదంగం ప్రచక్షతే 63

స్వరూపలాభమాత్రేణ యత్త్వవిద్యాం నిహంతి నః

న తదంగం ప్రధానం వా జ్ఞానం స్యాత్కర్మణః క్వచిత్ 64

సముచ్చయపక్షవాదినాప్యవశ్యమేతదభ్యుపగంతవ్యం

యస్మాత్

అజ్ఞానమనిరాకుర్వజ్జ్ఞానమేవ న సిధ్యతి

విపన్నకారకగ్రామం జ్ఞానం కర్మ న ఢౌకతే 65

ఇదం చాపరం కారణం జ్ఞానకర్మణోః సముచ్చయనిబర్హి

హేతుస్వరూపకార్యాణి ప్రకాశతమసోరివ

విరోధీని తతో నాస్తి సాంగత్యం జ్ఞానకర్మణోః 66

ఏవముపసంహృతే కేచిత్స్వసంప్రదాయబలావష్టంభాదాహుర్యదే-

తద్వేదాంతవాక్యాదహం బ్రహ్మేతి విజ్ఞానం సముత్పద్యతే తన్నైవ

స్వోత్పత్తిమాత్రేణాజ్ఞానం నిరస్యతి కిం తర్హి అహన్యహని

ద్రాఘీయసా కాలేనోపాసీనస్య సతో భావనోపచయాన్నిశ్శేషం

అజ్ఞానమపగచ్ఛతి దేవో భూత్వా దేవానప్యేతి  ఇతి

శ్రుతేః అపరే తు బ్రువతే వేదాంతవాక్యజనితమహం బ్రహ్మేతి

విజ్ఞానం సంసర్గాత్మకత్వాదాత్మవస్తుయాథాత్మ్యావగాహ్యేవ న

భవతి కిం తర్హి

ఏతదేవ గంగాస్రోతోవత్సతతమభ్యస్యతోఽన్యదేవావాక్యార్థాత్మకం

విజ్ఞానాంతరముత్పద్యతే అస్య పక్షద్వయస్య నివృత్తయ

ఇదమభిధీయతే

సకృత్ప్రవృత్త్యా మృద్నాతి క్రియాకారకరూపభృత్

అజ్ఞానమాగమజ్ఞానం సాంగత్యం నాస్త్యతోఽనయోః 67

ఏవం తావదనానాత్వే బ్రహ్మణి జ్ఞానకర్మణోః సముచ్చయో

నిరాకృతః అథాధునా పక్షాంతరాభ్యుపగమేనాపి

ప్రత్యవస్థానే పూర్వవదనాశ్వాసో యథా తథాభిధీయతే

అనుత్సారితనానాత్వం బ్రహ్మ యస్యాపి వాదినః

తన్మతేనాపి దుస్సాధ్యో జ్ఞానకర్మసముచ్చయః 68

తస్య విభాగోక్తిర్దూషణవిభాగప్రజ్ఞప్తయే

బ్రహ్మాత్మా వా భవేత్తస్య యది వానాత్మరూపకం

ఆత్మానాప్తిర్భవేన్మోహాదితరస్యాప్యనాత్మనః 69

తత్ర యది తావద్వాస్తవేనైవ వృత్తేన బ్రహ్మ

ప్రాప్తమాత్మస్వాభావ్యాత్కేవలమాసురమోహాపిధానమాత్ర-

మేవానాప్తినిమిత్తం తస్మిన్పక్షే

మోహాపిధానభంగాయ నైవ కర్మాణి కారణం

జ్ఞానేనైవ ఫలావాప్తేస్తత్ర కర్మ నిరర్థకం 70

అనాత్మరూపకే తు బ్రహ్మణి న కర్మ సాధనభావం ప్రతిపద్యతే

నాపి జ్ఞానం కర్మసముచ్చితమసముచ్చితం వా యస్మాదన్యస్య

స్వత ఏవ సాధకస్య బ్రహ్మణోఽప్యన్యత్వం స్వత ఏవ సిద్ధం

తత్రైవం

అన్యస్యాన్యాత్మతాప్రాప్తౌ న క్వచిద్ధేతుసంభవః

తస్మిన్ సత్యపి నో నష్టః పరాత్మానం ప్రపద్యతే 71

అపరస్మింస్తు పక్షే విధిః

పరమాత్మానుకూలేన జ్ఞానాభ్యాసేన దుఃఖినః

ద్వైతినోఽపి ప్రముచ్యేరన్న పరాత్మవిరోధినా 72

ఇతరస్మింస్తు పక్షే విధేరేవానవకాశత్వం కథం

సమస్తవ్యస్తభూతస్య బ్రహ్మణ్యేవావతిష్ఠతః

బ్రూత కర్మణి కో హేతుః సర్వానన్యత్వదర్శినః 73

సర్వకర్మనిమిత్తసంభవాసంభవాభ్యాం సర్వకర్మసంకరశ్చ

ప్రాప్నోతి యస్మాత్

సర్వజాత్యాదిమత్త్వేఽస్య నితరాం హేతసంభవః

విశేషం హ్యనుపాదాయ కర్మ నైవ ప్రవర్తతే 74

స్యాద్విధిరధ్యాత్మభిమానాదితి చేన్నైవం యస్మాత్

న చాధ్యాత్మాభిమానోఽపి విదుషోఽస్త్యాసురత్వతః

విదుషోఽప్యాసురశ్చేత్స్యాన్నిష్ఫలం బ్రహ్మదర్శనం 75

అజ్ఞానకార్యత్వాన్న సమకాలం నాపి క్రమేణ

జ్ఞానకర్మణోర్వస్త్వవస్తు-

తంత్రత్వాత్సంగతిరస్తీత్యేవం నిరాకృతోఽపి కాశం కుశం

వావలంబ్యాహ

అథాధ్యాత్మం పునర్యాయాదాశ్రితో మూఢతాం భవేత్

స కరోత్యేవ కర్మాణి కో హ్యజ్ఞం వినివారయేత్ 76

సిద్ధత్వాచ్చ న సాధ్యం యతః

సామాన్యేతరరూపాభ్యాం కర్మాత్మైవాస్య యోగినః

నిశ్శ్వాసోచ్ఛ్వాసవత్తస్మాన్న నియోగమపేక్షతే 77

అస్తు తర్హి భిన్నాభిన్నాత్మకం బ్రహ్మ తథా చ సతి

జ్ఞానకర్మణో సంభవతో భేదాభేదవిషయత్వాత్తయోః తత్ర

తావదయం పక్ష ఏవ న సంభవతి కిం కారణం న హి

భిన్నోఽయమిత్యభేదబుద్ధిమనిరాకృత్య భేదబుద్ధిః

పదార్థమాలింగతే ఏవం హ్యనభ్యుపగమే భిన్నాభిన్న-

పదార్థయోరలౌకికత్వం ప్రసజ్యేత అథ నిష్ప్రమాణకమ-

ప్యాశ్రీయతే తదప్యుభయపక్షాభ్యుపగమాదభేదపక్షే దుఃఖి

బ్రహ్మ స్యాదత ఆహ

భిన్నాభిన్నం విశేషైశ్చేద్దుఃఖి స్యాద్బ్రహ్మ తే ధ్రువం

అశేషదుఃఖితా చ స్యాదహో ప్రజ్ఞాత్మవాదినాం 78

తస్మాత్సమ్యగేవాభిహితం న జ్ఞానకర్మణోః సముచ్చయ

ఇత్యుపసంహ్రియతే

తమోఽఙ్గత్వం యథా భానోరగ్నేశ్శీతాంగతా యథా

వారిణశ్చోష్ణతా యద్వజ్జ్ఞానస్యైవం క్రియాంగతా 79

యథోక్తోపపత్తిబలేనైవ పూర్వపక్షస్యోత్సారితత్వాద్వక్తవ్యం

నావశేషితమిత్యతః ప్రతిపత్తికర్మవత్పూర్వపక్షపరిహారాయ

యత్కించిద్వక్తవ్యమిత్యత ఇదమభిధీయతే

ముక్తేః క్రియాభిః సిద్ధత్వాత్  ఇత్యాద్యనుచితం బహు

యదభాణి తదన్యాయ్యం యథా తదధునోచ్యతే 80

యోఽయం కామ్యానాం ప్రతిషిద్ధానాం చ త్యాగః ప్రతిజ్ఞాయతే

సా ప్రతిజ్ఞా తావన్న శక్యతేఽనుష్ఠాతుం కిం కారణం

కర్మణో హి నిర్వృత్తాత్మనో ద్వాభ్యాం ప్రకారాభ్యాం నివృత్తిః

సంభవత్యారబ్ధఫలస్యోపభోగేనానారబ్ధఫలస్యాశుభస్య

ప్రాయశ్చిత్తైరితి తృతీయోఽపి త్యాగప్రకారోఽకర్త్రా-

త్మావబోధాత్ స త్వాత్మజ్ఞానానభ్యుపగమాద్భవతా

నాభ్యుపగమ్యతే తత్ర యాన్యనుపభుక్తఫలాన్యనారబ్ధఫలాని

తానీశ్వరేణాపి కేనచిదపి న శక్యంతే పరిత్యక్తుం

అథారబ్ధఫలాని త్యజ్యంతే తాన్యపి న శక్యంతే త్యక్తుం

కిం కారణం అనివృత్తేః అనిర్వృత్తం హి చికీర్షితం

కర్మ శక్యతే త్యక్తుం ప్రవృత్తినివృత్తీ ప్రతి కర్తుః

స్వాతంత్ర్యాత్ నిర్వృత్తే తు కర్మణి తదసంభవాద్దురనుష్ఠేయః

ప్రతిజ్ఞానార్థః అశక్యప్రతిజ్ఞానాచ్చ

న చ శక్యతే ప్రతిజ్ఞాతుం యావజ్జీవం కామ్యాని

ప్రతిషిద్ధాని చ కర్మాణి న కరిష్యామీతి సునిపుణానామపి

సూక్ష్మాపరాధదర్శనాత్ ప్రమాణాభావాచ్చ

న చ ప్రమాణమస్తి మోక్షకామో నిత్యనైమిత్తికే కర్మణీ

కుర్యాత్కామ్యప్రతిషిద్ధే చ వర్జయేదారబ్ధఫలే చోపభోగేన

క్షపయేదితి ఆనంత్యాచ్చ న చోపచితానాం

కర్మణామియత్తాస్తి సంసారస్యానాదిత్వాత్ న చ కామ్యైః

ప్రతిషిధైర్వా తేషాం నివృత్తిరస్తి శుద్ధ్యశుద్ధిసామ్యే

సత్యవిరోధాదిత్యాహ

న కృత్స్నకామ్యసంత్యాగోఽనంతత్వాత్కర్తుమిష్యతే

నిషిద్ధకర్మణశ్చేత్తు వ్యతీతానంతజన్మసు 81

స్యాన్మతం వ్యతీతాననంతజన్మోపాత్తానాం కర్మణాం

క్షయో నిత్యేన తేషాం చేత్ప్రాయశ్చిత్తైర్యథైనసః

నిష్ఫలత్వాన్న నిత్యేన కామ్యాదేర్వినివారణాం 82

ప్రమాణాభావాచ్చ కథం

పాపాపనుత్తయే వాక్యాత్ప్రాయశ్చిత్తం యథా తథా

గభ్యతే కామ్యహానార్థం నిత్యం కర్మ న వాక్యతః 83

అథాపి స్యాత్కామ్యైరేవ కామ్యానాం పూర్వజన్మోపచితానాం క్షయో

భవిష్యతీతి తన్న యతః

పాప్మనాం పాప్మభిర్నాస్తి యథైవేహ నిరాక్రియా

కామ్యైరపి తథైవాస్తు కామ్యానామవిరోధతః 84

ఏవం తావత్ ముక్తేః క్రియాభిః సిద్ధత్వాత్  ఇతి

నిరాకృతం

అథాత్మజ్ఞానస్య సద్భావే ప్రమాణాసంభవ

ఉక్తస్తత్పరిహారాయాహ

శ్రుతయస్స్మృతిభిస్సామానంత్యాత్కామినామిహ

విదధత్యురుయత్నేన కర్మాతో బహుకామదం 85

న చ బాహుల్యం ప్రామాణ్యే కారణభావం ప్రతిపద్యతే అత ఆహ

ప్రామాణ్యాయ న బాహుల్యం న హ్యేకత్ర ప్రమాణతాం

వస్తున్యటంతి మానాని త్వేకత్రైకస్య మానతా 86

యత్తూక్తం యత్నతో వీక్షమాణోఽపి  ఇతి --  తత్రాపి

భవత ఏవాపరాధః కస్మాత్ యతః

పరీక్ష్య లోకాన్  ఇత్యాద్యా ఆత్మజ్ఞానవిధాయినీః

నైష్కర్మ్యప్రవణాస్సాధ్వీః శ్రుతీః కిం న శృణోషి తాః

87

నను  ఆత్మేత్యేవోపాసీత  ఆత్మా వా అరే

ద్రష్టవ్యః᳚ ఇత్యపూర్వవిధిశ్రుతేః

పురుషస్యాత్మదర్శనక్రియాయాం నియోగోఽవసీయత ఇతి నైవం

అపురుషతంత్రత్వాద్వస్తుయాథాత్మ్యజ్ఞానస్య

సకలానర్థబీజాత్మానవబోధోత్సారిణో ముక్తిహేతోరితి

విధ్యభ్యుపగమేఽపి నాపూర్వవిధిరయం అత ఆహ

నియమః పరిసంఖ్యా వా విధ్యర్థోఽపి భవేద్యతః

అనాత్మాదర్శనేనైవ పరాత్మానముపాస్మహే 88

యచ్చోక్తం విశ్వాసో నాన్యతోఽస్తి నః᳚ ఇతి -- తదపి

నిద్రాతురచేతసా త్వయా స్వప్నాయమానేన ప్రలపితం కిం

కారణం న హి వయం ప్రమాణబలేనైకాత్మ్యం ప్రతిపద్యామహ

ఐకాత్మ్యస్య స్వత ఏవానుభవమాత్రాత్మకత్వాత్ అత ఏవ

సర్వప్రమాణావతారాసంభవం వక్ష్యతి

ప్రమాణవ్యవస్థాయాశ్చనుభవమాత్రాశ్రయత్వాత్

అత ఆహ

వాక్యైకగమ్యం యద్వస్తు నాన్యస్మాత్తత్ర విశ్వసేత్

నాఽప్రమేయే స్వతస్సిద్ధేఽవిశ్వాసః కథమాత్మని 89

యదప్యుక్తం అంతరేణ విధిం  ఇతి--

తదప్యబుద్ధిపూర్వకమివ నః ప్రతిభాతి

యస్మాత్కాలాంతరఫలదాయిషు కర్మస్వేతద్ఘటతే

ఆత్మలాభకాల ఏవ ఫలదాయిని త్వాత్మజ్ఞానే

నైతత్సమంజసమిత్యాహ

జ్ఞానాత్ఫలే హ్యవాప్తేఽస్మిన్ప్రత్యక్షే భవఘాతిని

ఉపకారాయ తన్నేతి న న్యాయ్యం భాతి నో వచః 90

యదపి జైమినీయం వచనముద్ఘాటయసి -- తదపి

తద్వివక్షాపరిజ్ఞానాదేవోద్భావ్యతే కిం కారణం యతో న

జైమినేరయమభిప్రాయ ఆమ్నాయః సర్వ ఏవ క్రియార్థ ఇతి

యది హ్యయమభిప్రాయోఽభవిష్యత్  అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా

జన్మాద్యస్య యతః

ఇత్యేవమాదిబ్రహ్మవస్తుస్వరూపమాత్రయాథాత్మ్యప్రకాశనపరం

గంభీరన్యాయసందృబ్ధం సర్వవేదాంతార్థమీమాంసనం

శ్రీమచ్ఛారీరకం నాసూత్రయిష్యత్ అసూత్రయచ్చ

తస్మాజ్జైమినేరేవాయమభిప్రాయో యథైవ విధివాక్యానాం

స్వార్థమాత్రే ప్రామాణ్యమేవమైకాత్మ్యవాక్యానామప్యనధిగత-

వస్తుపరిచ్ఛేదసామ్యాదితి అత ఇదమభిధీయతే

అధిచోదనం య ఆమ్నాయస్తస్యైవ స్యాత్క్రియార్థతా

తత్త్వమస్యాదివాక్యానాం బ్రూత కర్మార్థతా కథం 91

అపి చ ఐకాత్మ్యపక్ష ఇవాదృష్టార్థకర్మసు భవత్పక్షేఽపి

ప్రవృత్తిర్దుర్లక్ష్యా యతః

స్వర్గం యియాసుర్జుహుయాదగ్నిహోత్రం యథావిధి

దేహాద్వ్యుత్థాపితస్యైవం కర్తృత్వం జైమినేః కథం 92

న చ ప్రత్యాఖ్యాతాశేషశరీరాదికర్మసాధనస్వభావ-

స్యాత్మమాత్రస్య కర్మస్వధికారః యస్మాత్

సర్వప్రమాణాసంభావ్యో హ్యహంవృత్త్యైకసాధనః

యుష్మదర్థమనాదిత్సుర్జైమినిః ప్రేర్యతే కథం 93

ప్రవృత్తికారణాభావాచ్చ యస్మాత్

సుఖదుఃఖాదిభిర్యోగ ఆత్మనో నాహమేక్ష్యతే

పరాక్త్వాత్ప్రత్యగాత్మత్వాజ్జైమినిః ప్రేర్యతే కథం 94

కించ

న తావద్యోగ ఏవాస్తి శరీరేణాత్మనః సదా

విషయైర్దూరతో నాస్తి స్వర్గాదౌ స్యాత్కథం సుఖం 95

యస్మాదన్యథా నోపపద్యతే

నరాభిమానినం తస్మాత్కారకాద్యాత్మదర్శినం

మంత్ర ఆహోరరీకృత్య కుర్వన్᳚ ఇతి న నిర్ద్వయం 96

యచ్చోక్తం విరహయ్య  ఇతి తదపి న సమ్యగేవ తథాపి

తు న యా కాచిత్క్రియా యత్ర క్వ చాధ్యాహరణీయా కిం తు యా

యత్రాభిప్రేతసంబంధం ఘటయితుం శక్నోత్యాకాంక్షాం చ

వాక్యస్య పూరయతి సైవాధ్యాహరణీయా ఏవంవిశిష్టా చ

క్రియాస్మాభిరభ్యుపగతైవ సా తూపాదిత్సితవాక్యార్థా-

విరోధిన్యేవ నాభూతార్థప్రాదుర్భావఫలేతి

షడ్భావవికారరహితాత్మవస్తునో నిర్ధూతాశేష-

ద్వైతానర్థస్యాపరాధీనప్రకాశస్య

విజిజ్ఞాపయిషితత్వాదస్యస్మీత్యాదిక్రియాపదం

స్వమహిమసిద్ధార్థప్రతిపాదనసమర్థమభ్యుపగంతవ్యం న

విపరీతార్థప్రతిపాదనపరమితి

ధావేదితి న దానార్థే పదం యద్వత్ప్రయుజ్యతే

ఏధీత్యాది తథా నేచ్ఛేత్స్వతః సిద్ధార్థవాచిని 97

న చ యథోక్తవస్తువృత్తప్రతిపాదనవ్యతిరేకేణ

తత్త్వమస్యాదివాక్యం వాక్యార్థాంతరం వక్తీతి

శక్యమధ్యవసాతుమిత్యాహ

తత్త్వమస్యాదివాక్యానాం స్వతస్సిద్ధార్థబోధనాత్

అర్థాంతరం న సంద్రష్టుం శక్యతే త్రిదశైరపి 98

యస్మాదేవం

అతః సర్వాశ్రమాణాం తు వాఙ్మనఃకాయకర్మభిః

స్వనుష్ఠితైర్న ముక్తిః స్యాజ్జ్ఞానాదేవ హి సా యతః 99

తస్మాచ్చ కారణాదేతదప్యుపపన్నం

స్వమనోరథసంక్లృప్తప్రజ్ఞాధ్మాతధియామతః

శ్రోత్రియేష్వేవ వాచస్తాః శోభంతే నాత్మవేదిషు 100.

ఇతి ప్రథమోఽధ్యాయః 1

అథ ద్వితీయోఽధ్యాయః

ప్రత్యక్షాదీనామనేవంవిషయత్వాత్తేషాం స్వారంభక-

విషయోపనిపాతిత్వాదాత్మనశ్చాశేషప్రమేయవైలక్షణ్యా-

త్సర్వానర్థైకహేత్వజ్ఞానాపనోదిజ్ఞానదివాకరోదయహేతుత్వం

వస్తుమాత్రయాథాత్మ్యప్రకాశనపటీయసస్తత్త్వమస్యాదేర్వచస

ఏవేతి బహ్వీభిరుపపత్తిభిః ప్రదర్శితం

అతస్తదర్థారతిపత్తౌ యత్కారణం తదపనయనాయ

ద్వితీయోఽధ్యాయ ఆరభ్యతే

శ్రావితో వేత్తి వాక్యార్థం నచేత్తత్త్వమసీత్యతః

త్వంపదార్థానభిజ్ఞత్వాదతస్తత్ప్రక్రియోచ్యతే 1

యోఽయమహంబ్రహ్మేతి వాక్యార్థస్తత్ప్రతిపత్తిర్వాక్యాదేవేతి

ప్రత్యక్షాదీనామనేవంవిషయత్వాదిత్యవాదిషం తస్య

విశుద్ధ్యర్థమనైకాత్త్రికత్వం పూర్వపక్షత్వేనోపస్థాప్యతే

కృత్స్నానాత్మనివృత్తౌ చ కశ్చిదాప్నోతి నిర్వృతిం

శ్రుతవాక్యస్మృతేశ్చాన్యః స్మార్యతే చ వచోఽపరః 2

ఏతత్ప్రసంగేన శ్రోత్రంతరోపన్యాసముభయత్రాపి సంభావనాయాహ

వాక్యశ్రవణమాత్రాచ్చ పిశాచకవదాప్నుయాత్

త్రిషు యాదృచ్ఛికీ సిద్ధిః స్మార్యమాణే తు నిశ్చితా 3

నాయమనైకాంతికో హేతుః యతః

సర్వోఽయం మహిమా జ్ఞేయో వాక్యస్యైవ యథోదితః

వాక్యార్థం న హ్యృతే వాక్యాత్కశ్చిజ్జానాతి తత్త్వతః 4

వాక్యం చ ప్రతిపాదనాయ ప్రవృత్తం సత్ప్రతిపాదయత్యేవ

సర్వప్రమాణానామప్యేవంవృత్తత్వాత్

నాహంగ్రాహ్యే న తద్ధీనే న ప్రత్యఙ్నాపి దుఃఖిని

విరోధః సదసీత్యస్మాద్వాక్యాభిజ్ఞస్య జాయతే 5

నావిరక్తస్య సంసారాన్నివివృత్సా తతో భవేత్

న చానివృత్తతృష్ణస్య పురుషస్య ముముక్షుతా 6

న చాముముక్షోరస్తీహ గురుపాదోపసర్పణం

న వినా గురుసంబంధం వాక్యస్య శ్రవణం భవేత్ 7

తథా పదపదాథౌ చ న స్తో వాక్యమృతే క్వచిత్

అన్వయవ్యతిరేకౌ చ తావృతే స్తాం కైమాశ్రయౌ 8

అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం వినా వాక్యార్థబోధనం

న స్యాత్తేన వినాజ్ఞానప్రహాణం నోపపద్యతే 9

వినాజ్ఞానప్రహాణేన పురుషార్థః సుదుర్లభః

తస్మాద్యథోక్తసిద్ధ్యర్థం పరో గ్రంథోఽవతార్యతే 10

వర్చస్కం త్వన్నకార్యత్వాద్యథా నాత్మేతి గమ్యతే

తద్భాగః సేంద్రియో దేహస్తద్వత్కిమితి నేక్ష్యతే 11

ఆద్యంతయోరనాత్మత్వే ప్రసిద్ధే మధ్యేఽపి కః ప్రతిబంధః

ప్రాగనాత్మైవ జగ్ధం సదాత్మతామేత్యవిద్యయా

స్రగాలేపనవద్దేహం తస్మాత్పశ్యేద్వివిక్తధీః 12

అథైవమపి మద్వచనం నాద్రియసే స్వయమేవైతస్మాచ్ఛరీరాద్-

అశుచిరాశేర్నిరాశో భవిష్యసి

మన్యసే తావదస్మీతి యావదస్మాన్న నీయసే

శ్వభిః క్రోడీకృతే దేహే నైవం త్వమభిమంస్యసే 13

శిర ఆక్రమ్య పాదేన భర్త్సయత్యపరాన్ శునః

దృష్ట్వా సాధారణం దేహం కస్మాత్సక్తోఽసి తత్ర భోః 14

శ్రుతిపరిప్రాపితోఽయమర్థోఽనాత్మా బుద్ధ్యాదిదేహాంత ఇతీదమాహ

బుసవ్రీహిపలాలాంశైర్బీజమేకం త్రిధా యథా

బుద్ధిమాంసపురీషాంశైరన్నం తద్వదవస్థితం 15

యథోక్తార్థప్రతిపత్తౌ సత్యాం న రాగద్వేషాభ్యాం విక్రియతే

విపశ్చిదిత్యస్యార్థస్య ప్రతిపత్తయే దృష్టాంతః

వర్చస్కే సంపరిత్యక్తే దోషతశ్చావధారితే

యది దోషం వదేత్తస్మై కిం తత్రోచ్చరితుర్భవేత్ 16

తద్వత్సూక్ష్మే తథా స్థూలే దేహే త్యక్తే వివేకతః

యది దోషం వదేత్తాభ్యాం కిం తత్ర విదుషో భవేత్ 17

ఏతావదేవ హ్యహం బ్రహ్మాస్మీతి వాక్యార్థాప్రతిపత్తౌ కారణం

యదుత బుద్ధ్యాదౌ దేహాంతే హ్యహంమమేతి నిస్సంధిబంధనో గ్రహః

తద్వ్యతిరేకే హి న కుతశ్చిద్విభజ్యత ఏకల ఏవ ప్రత్యగాత్మ-

న్యవతిష్ఠత ఇత్యాహ

రిపౌ బంధౌ స్వదేహే చ సమైకాత్మ్యం ప్రపశ్యతః

వివేకినః కుతః కోపః స్వదేహావయవేశ్వివ 18

ఇతశ్చానాత్మా దేహాదిః

ఘటాదివచ్చ దృశ్యత్వాత్తైరేవ కరణైర్దృశేః

స్వప్నే చానన్వయాజ్జ్ఞయో దేహోఽనాత్మేతి సూరిభిః 19

దేహాదికార్యకరణసంఘాతవ్యతిరేకావ్యతిరేకదర్శినః

ప్రత్యక్షత ఏవ విరుద్ధం కార్యముపలభ్యతే

చతుర్భిరుహ్యతే యత్తత్సర్వశక్త్యా శరీరకం

తూలాయతే తదేవాహంధియాఘ్రాతమచేతసాం 20

ప్రసిద్ధత్వాప్రకరణార్థోపసంహారాయాహ

స్థూలం యుక్త్యా నిరస్యైవం నభసో నీలతామివ

దేహం సూక్ష్మం నిరాకుర్యాదతో యుక్తిభిరాత్మనః 21

కథం దేహం సూక్ష్మం నిరాకృర్యాదితి ఉచ్యతే

అహంమమత్వయత్నేచ్ఛా నాత్మధర్మాః కృశత్వవత్

కర్మత్వేనోపలభ్యత్వాదపాయిత్వాచ్చ వస్త్రవత్ 22

వైధర్మ్యే దృష్టాంతః

నోష్ణిమానం దహత్యగ్నిః స్వరూపత్వాద్యథా జ్వలన్

తథైవాత్మాత్మనో విద్యాదహం నైవావిశేషతః 23

ఏకస్యాత్మనః కర్మకర్తృభావః సర్వథా నోపపద్యత ఇతి శ్రుత్వా

మీమాంసకః ప్రత్యవతిష్ఠతే అహంప్రత్యయగ్రాహ్యత్వాద్గ్రాహక

ఆత్మేతి తన్నివృత్త్యర్థమాహ

యత్కర్మకో హి యో భావో నాసౌ తత్కర్తృకో యతః

ఘటప్రత్యయవత్తస్మాన్నాహం స్యాద్ద్రష్టృకర్మకః 24

అత్రాహ ప్రత్యక్షేణాత్మనః కర్మకర్తృత్వాభ్యుపగమే

తత్పాదోపజీవినానుమానేన ప్రత్యక్షోత్సారణమయుక్తమితి

చోద్యం తన్నిరాకరణాయ ప్రత్యక్షోపన్యాసః

యత్ర యో దృశ్యతే ద్రష్ట్రా తస్యైవాసౌ గుణో న తు

ద్రష్టృస్థం దృశ్యతాం యస్మాన్నైవేయాద్ద్రష్టృబోధవత్

 25

ప్రత్యక్షేణైవ భవదభిమతస్య ప్రత్యక్షస్యాభాసీకృతత్వాత్-

సుస్థమేవానుమానం అతస్తదేవ ప్రక్రియతే తత్ర చ

వికల్పదూషణాభిధానం

నాత్మనా న తదంశేన గుణః స్వస్థోఽవగమ్యతే

అభిన్నత్వాత్సమత్వాచ్చ నిరంశత్వాదకర్మతః 26

న యుగపన్నపి క్రమేణోభయథా చైకస్య ధర్మిణో

గ్రాహ్యగ్రాహకత్వముపపద్యత ఇతి ప్రతిపాదనాయాహ

ద్రష్టృత్వేనోపయుక్తత్వాత్తదైవ స్యాన్న దృశ్యతా

కాలాంతరే చేద్దృశ్యత్వం న హ్యద్రష్టృకమిష్యతే 27

సంతు కామమనాత్మధర్మా మమత్వాదయో

యథోక్తన్యాయబలాదనాత్మతయైవ

చ తేషు వ్యవహారాదహంరూపస్య తు ప్రత్యగాత్మసంబంధితయైవ

ప్రసిద్ధేరహంబ్రహ్మాస్మీతి శ్రుతేశ్చానాత్మధర్మత్వమయుక్తమితి

చేత్తన్న

అహంధర్మస్త్వభిన్నశ్చేదహంబ్రహ్మేతి వాక్యతః

గౌరోఽహమిత్యనైకాంతో వాక్యం తద్వ్యపనేతృ తత్ 28

కథం వాక్యం తద్వ్యపనేతృ తదితి ఉచ్యతే

యోఽయం స్థాణుః పుమానేష పుంధియా స్థాణుధీరివ

బ్రహ్మాస్మీతిధియాశేషా హ్యహంబుద్ధిర్నివర్త్యతే 29

అహంపరిచ్ఛేదవ్యావృత్తౌ న కించిదవ్యావృత్తం

ద్వైతజాతమవశిష్యతే

ద్వితీయసంబంధస్య తన్మూలత్వాత్ అత ఆహ

నివృత్తాయామహంబుద్ధౌ మమధీః ప్రవిలీయతే

అహంబీజా హి సా సిద్ధ్యేత్తమోఽభావే కుతః ఫణీ 30

వివక్షితదృష్టాంతాంశజ్ఞాపనాయ దృష్టాంతవ్యాఖ్యా

తమోఽభిభూతచిత్తో హి రజ్జ్వాం పశ్యతి రోషణం

భ్రాంత్యా భ్రాంత్యా వినా తస్మాన్నోరగం స్రజి వీక్షతే 31

అనన్వయాచ్చ నాత్మధర్మోఽహంకారః

ఆత్మనశ్చేదహంధర్మో యాయాన్ముక్తిసుషుప్తయోః

యతో నాన్వేతి తేనాయమన్యదీయో భవేదహం 32

ఆత్మధర్మత్వాభ్యుపగమేఽపరిహార్యదోషప్రసక్తిశ్చ

యద్యాత్మధర్మోఽహంకారో నిత్యత్వం తస్య బోధవత్

నిత్యత్వే మోక్షశాస్త్రాణాం వైయర్థం ప్రాప్నుయాద్ధ్రువం

33

స్యాత్పరిహారః

స్వాభావికధర్మత్వాభ్యుపగమేఽప్యామ్రాదిఫలవదితి

చేత్తన్న

ఆమ్రాదేః పరిణామిత్వాద్గుణహానిర్గుణాంతరైః

అవికారి తు తద్బ్రహ్మ న హి ద్రష్టురి᳚తిశ్రుతేః 34

అహంకారస్య చాగమాపాయిత్వాత్తద్ధర్మిణశ్చానిత్యత్వం

ప్రాప్నోతి

ఆగమాపాయినిష్ఠత్వాదనిత్యత్వమియాద్దృశిః

ఉపయన్నపయంధర్మో వికరోతి హి ధర్మిణం 35

అస్త్వనిత్యత్వం కముపాలభేమహి ప్రమాణోపపన్నత్వాదితి చేత్తన్న

సదావిలుప్తసాక్షిత్వం స్వతస్సిద్ధం న పార్యతే

అపహ్నోతుం ఘటస్యేవ కుశాగ్రీయధియాత్మనః 36

ఏతస్మాచ్చ హేతోరహంకారస్యానాత్మధర్మత్వమవసీయతాం

ప్రమాణైశ్చావగమ్యత్వాద్ఘటాదివదహందృశేః

యతో రాధిః ప్రమాణానాం స కథం తైః ప్రసిధ్యతి 37

ధర్మధర్మిణోశ్చేతరేతరవిరుద్ధాత్మకత్వాదసంగతిః

ధర్మిణశ్చ విరుద్ధత్వాన్న దృశ్యగుణసంగతిః

మారుతాందోలితజ్వాలం శైత్యం నాగ్నిం సిసృప్సతి 38

తస్మాద్విస్రబ్ధముపగమ్యతాం

ద్రష్టృత్వం దృశ్యతా చైవ నైకస్మిన్నేకదా క్వచిత్

దృశ్యదృశ్యో న చ ద్రష్టా ద్రష్టుర్దర్శీ దృశిర్న చ

39

సర్వసంవ్యవహారలోపశ్చ ప్రాప్నోతి యస్మాత్

ద్రష్టాపి యది దృశ్యాయా ఆత్మేయాత్కర్మతాం ధియః

యౌగపద్యమదృశ్యత్వం వైయర్థ్యం చాప్నుయాచ్ఛృతిః 40

కుతః యస్మాత్

నాలుప్తదృష్టేర్దృశ్యత్వం దృశ్యత్వే ద్రష్టృతా కుతః

స్యాచ్చేద్దృగేకం నిర్దృశ్యం జగద్వా స్యాదసాక్షికం 41

ఉక్తయుక్తిం దృఢీకర్తుమాగమోదాహరణోపన్యాసః

ఆర్తమన్యద్దృశేః సర్వం నేతి నేతీ᳚తి చాసకృత్

వదంతీ నిర్గుణం బ్రహ్మ కథం శ్రుతిరుపేక్ష్యతే 42

మహాభూతాన్యహంకార᳚ ఇత్యేతత్క్షేత్రముచ్యతే

న దృశేర్ద్వైతయోగోఽస్తి విశ్వేశ్వరమతాదపి 43

అధునా ప్రకృతార్థోఽపసంహారః

ఏవమేతద్ధిరుగ్జ్ఞేయం మిథ్యాసిద్ధమనాత్మకం

మోహమూలం సుదుర్బోధం ద్వైతం యుక్తిభిరాత్మనః 44

కుతో మిథ్యాసిద్ధత్వం ద్వైతస్యేతి చేత్

న పృథఙ్నాత్మనా సిద్ధిరాత్మనోఽన్యస్య వస్తునః

ఆత్మవత్కల్పితస్తస్మాదహంకారాదిరాత్మని 45

తస్మాదజ్ఞానవిజృంభితమేతత్

దృశ్యాః శబ్దాదయః క్లృప్తా ద్రష్టృ చ బ్రహ్మ నిర్గుణం

అహం తదుభయం బిభ్రద్భ్రాంతిమాత్మని యచ్ఛతి 46

తత ఏవేయమభిన్నస్యాత్మనో భేదబుద్ధిః

దృగేకా సర్వభూతేషు భాతి దృశ్యైరనేకవత్

జలభాజనభేదేన మయూఖస్రగ్విభేదవత్ 47

యథోక్తార్థస్య ప్రతిపత్తయే దృష్టాంతః

మిత్రోదాసీనశత్రుత్వం యథైకస్యాన్యకల్పనాత్

అభిన్నస్య చిత్తేస్తద్వద్భేదోఽన్తఃకరణాశ్రయః 48

అపహారో యథా భానోః సర్వతో జలపాత్రకైః

తత్క్రియాకృతిదేశాప్తిస్తథా బుద్ధిభిరాత్మనః 49

న చ విరుద్ధధర్మణామేకత్రానుపపత్తిః

కల్పితానామవస్తుత్వాత్స్యాదేకత్రాపి సంభవః

కమనీయాశుచిః స్వాద్వీత్యేకస్యామివ యోషితి 50

న చాయం క్రియాకారకఫలాత్మక ఆభాస ఈషదపి

పరమార్థవస్తు స్పృశతి తస్య మోహమాత్రోపాదానత్వాత్

అభూతాభినివేశేన స్వాత్మానం వంచయత్యయం

అసత్యపి ద్వితీయేఽర్థే సోమశర్మపితా యథా 51

వస్తుయాథాత్మ్యానవబోధపటలావనద్ధాక్షః సన్

సుభ్రూః సునాసా సుముఖీ సునేత్రా చారుహాసినీ

కల్పనామాత్రసంమోహాద్రామేత్యాలింగతేఽశుచిం 52

సర్వస్యానర్థజాతస్య జిహాసితస్య మూలమహంకార ఏవ

తస్యాత్మనాత్మోపరాగాత్ న తు పరమార్థత ఆత్మనోఽవిద్యయా

తత్కార్యేణ వా సంబధోఽభూదస్తి భవిష్యతి వా

తస్యాపరిలిప్తదృష్టిస్వాభావ్యాత్

దృశ్యానురక్తం తద్ద్రష్టృ దృశ్యం ద్రష్ట్రనురంజితం

అహంవృత్త్యోహయం రక్తం తన్నాశేఽద్వైతతాత్మనః 53

ఇహ కేచిచ్చోదయంతి యోఽయమన్వయవ్యతిరేకాభ్యామనాత్మత-

యోత్సారితోఽహంకారో వాక్యార్థప్రతిపత్తయే సోఽయం విపరీతార్థః

సంవృత్తో యస్మాదహం బ్రహ్మాస్మీతి బ్రహ్మాహంపదార్థయోః

సామానాధికరణ్యశ్రవణాదనాత్మార్థేన సామానాధికరణ్యం

ప్రాప్నోతి వక్తవ్యా చ ప్రత్యగాత్మని తస్య వృత్తిరితి సోచ్యతే

ప్రసిద్ధలక్షణాగుణవృత్తిభిః

నాజ్ఞాసిషమితి ప్రాహ సుషుప్తాదుత్థితోఽపి హి

అయోదాహాదివత్తేన లక్షణం పరమాత్మనః 54

ప్రత్యక్త్వాదతిసూక్ష్మత్వాదాత్మదృష్ట్యనుశీలనాత్

అతో వృత్తీర్విహాయాన్యా హ్యహంవృత్త్యోపలక్షతే 55

ఆత్మనా చావినాభావమథవా విలయం వ్రజేత్

న తు పక్షాంతరం యాయాదతశ్చాహంధియోచ్యతే 56

కీదృక్పునర్వస్తు లక్ష్యం

నామాదిభ్యః పరో భూమా నిష్కలోఽకారకోఽక్రియః

స ఏవాత్మవతామాత్మా స్వతస్సిద్ధః స ఏవ నః 57

అజ్ఞానోత్థబుద్ధ్యాదికర్తృత్వోపాధిమాత్మానం

పరిగృహ్యైవాన్వయవ్యతిరేకాభ్యామహం సుఖీ దుఃఖీ

చేత్యహంకారాదేరనాత్మధర్మత్వముక్తం

కేవలాత్మాభ్యుపగమేఽశక్యత్వాత్ఫలాభావాచ్చ

అథేదానీమవిద్యాపరికల్పితం సాక్షిత్వమాశ్రిత్య

కర్తృత్వాద్యశేషపరిణామప్రతిషేధాయాహ

ఏష సర్వధియాం నృత్తమవిలుప్తైకదర్శనః

వీక్షతేఽవీక్షమాణోఽపి నిమిషత్తద్ధ్రువోఽధ్రువం 58

నను సర్వసిద్ధాంతానామపి స్వస్వదృష్ట్యపేక్షయోపపన్నత్వా-

దితరేతరదృష్ట్యపేక్షయా దుస్స్థితసిద్ధికత్వాన్నైకత్రాపి

విశ్వాసం పశ్యామో న చ సర్వతార్కికైరదూషితం సమర్థితం

సర్వతార్కికోపద్రవాపసర్పణాయ వర్త్మ సంభావయామః

ఉచ్యతే విస్రబ్ధైః సంభావ్యతామనుభవమాత్రశరణత్వాత్-

సర్వతార్కికప్రస్థానానాం తదభిధీయతే

ఇమం ప్రాశికముద్దిశ్య తర్కజ్వరభృశాతురాః

త్వాచ్ఛిరస్కవచోజాలైర్మోహయంతీతరేతరం 59

అత్రాపి చోదయంతి అనుభవాత్మనోఽపి విక్రియాభ్యుపగమేఽన-

భ్యుపగమేఽపి దోష ఏవ యస్మాదాహ

వర్షాతపాభ్యాం కిం వ్యోమ్నశ్చర్మణ్యేవ తయోః ఫలం

చర్మోపమశ్చేత్సోఽనిత్యః ఖతుల్యశ్చేదసత్సమః  60

బుద్ధిజన్మని పుంసశ్చ వికృతిర్యద్యనిత్యతా

అథావికృతిరేవాయం ప్రమాతేతి న యుజ్యతే 61

అస్య పరిహారః

ఊర్ధ్వం గచ్ఛతి ధూమే ఖం భిద్యతే స్విన్న భిద్యతే

న భిద్యతే చేత్స్థాస్నుత్వం భిద్యతే చేద్భిదాస్య కా 62

ఇత్యేతత్ప్రతిపత్త్యర్థమాహ

అవిక్రియస్య భోక్తృత్వం స్యాదహంబుద్ధివిభ్రమాత్

నౌయానవిభ్రమాద్యద్వన్నగేషు గతికల్పనం 63

యథోక్తార్థావిష్కరణాయ దృష్టాంతాంతరోపాదానం

యథా జాత్యమణేః శుభ్రా జ్వలంతీ నిశ్చలా శిఖా

సంనిధ్యసంనిధానేషు ఘటాదీనామవిక్రియా 64

అయమత్రాంశో వివక్షిత ఇతి జ్ఞాపనాయాహ

యదవస్థా వ్యనక్తీతి తదవస్థైవ సా పునః

భణ్యతే న వ్యనక్తీతి ఘటాదీనామసంనిధౌ 65

తత్ర చ

సర్వధీవ్యంజకస్తద్వత్పరమాత్మా ప్రదీపకః

సంనిధ్యసంనిధానేషు ధీవృత్తినామవిక్రియః 66

న ప్రకాశక్రియా కాచిదస్య స్వాత్మని విద్యతే

ఉపచారాత్క్రియా సాస్య యః ప్రకాశస్య సంనిధిః 67

మైవం శంకిష్ఠాః సాంఖ్యరాధ్యాంతోఽయమితి యతః

యథా విశుద్ధ ఆకాశే సహసైవాభ్రమండలం

భూత్వా విలీయతే తద్వదాత్మనీహాఖిలం జగత్ 68

తస్మాదేష కూటస్థో న ద్వైతం మనాగపి స్పృశతి యతః

శబ్దాద్యాకారనిర్భాసాః క్షణప్రధ్వంసినీర్దృశా

నిత్యోఽక్రమదృగాత్మైకో వ్యాప్నోతీవ ధియోఽనిశం 69

ఏవం చ సతి బుద్ధేః పరిణామిత్వం యుక్తం

అతీతానాగతేహత్యాన్యుగపత్సర్వగోచరాన్

వేత్త్యాత్మవన్న ధీర్యస్మాత్తేనేయం పరిణామినీ 70

తతశ్చైతత్సిద్ధం

అపశ్యన్పశ్యతీం బుద్ధిమశృణ్వన్ శృణ్వతీం తథా

నిర్యత్నోఽవిక్రియోఽనిచ్ఛన్నిచ్ఛంతీం చాప్యలుప్తదృక్ 71

ద్విషంతీమద్విషన్నాత్మా కుప్యంతీం చాప్యకోపనః

నిర్దుఃఖో దుఃఖినీం చైవ నిస్సుఖః సుఖినీమపి 72

అముహ్యమానో ముహ్యంతీం కల్పయంతీమకల్పయన్

స్మరంతీమస్మరంశ్చైవ శయానామస్వపన్ముహుః 73

సర్వాకారాం నిరాకారః స్వార్థోఽస్వార్థాం నిరింగనః

నిస్త్రికాలస్త్రికాలస్థాం కూటస్థః క్షణభంగురాం 74

నిరపేక్షశ్చ సాపేక్షాం పరాచీం ప్రత్యగద్వయః

సావధిం నిర్గతేయత్తః సర్వదేహేషు పశ్యతి 75

ఏతస్మాచ్చ కారణాదయమర్థో వ్యవసీయతాం

దుఃఖీ యది భవేదాత్మా కస్సాక్షీ దుఃఖినో భవేత్

దుఃఖినః సాక్షితాయుక్తా సాక్షిణో దుఃఖితా తథా 76

పూర్వస్యైవ వ్యాఖ్యానార్థమాహ

నర్తే స్యాద్విక్రియాం దుఃఖీ సాక్షితా కా వికారిణః

ధీవిక్రియాసహస్రాణాం సాక్ష్యతోఽహమవిక్రియః 77

ఏవం సర్వస్మిన్ వ్యభిచారిణ్యాత్మవస్త్వేవావ్యభిచారీత్యనుభవతో

వ్యవస్థాపనాయాహ

ప్రమాణతన్నిభేష్వస్యా నోచ్ఛిత్తిర్మమ సంవిదః

మత్తోఽన్యద్రూపమాభాతి యత్తత్స్యాత్క్షణభంగి హి 78

ఉత్పత్తిస్థితిభంగేషు కుంభస్య వియతో యథా

నోత్పత్తిస్థితినాశాస్స్యుర్బుద్ధేరేవం మమాపి చ 79

సుఖదుఃఖసంబంధానాం చ ప్రత్యక్షత్వాన్న

శ్రద్ధామాత్రగ్రాహ్యమేతత్

సుఖదుఃఖాదిసంబంధాం యథా దండేన దండినం

రాధకో వీక్షతే బుద్ధిం సాక్షీ తద్వదసంహతః 80

ఏతస్మాచ్చ హేతోర్ధియః పరిణామిత్వం యుక్తం

యేనైవాస్యా భవేద్యోగః సుఖకుంభాదినా ధియః

తం విదంతీ తదైవాన్యం వేత్తి నాతో వికారిణీ 81

అస్యాశ్చ క్షణభంగరత్వే స్వయమేవాత్మా సాక్షీ న హి

కూటస్థావబోధమంతరేణ బుద్ధేరేవావిర్భావతిరోభావాది-

సిద్ధిరస్తి

పరిణామిధియాం వృత్తం నిత్యాక్రమదృగాత్మనా

షడ్భావవిక్రియామేతి వ్యాప్తం ఖేనాంకరో యథా 82

సత ఆత్మనశ్చావికారిత్వే యుక్తిః

స్మృతిస్వప్నప్రబోధేషు న కశ్చిత్ప్రత్యయో ధియః

దృశావ్యాప్తోఽస్త్యతో నిత్యమవికారీ స్వయందృశిః 83

ఏవం తావత్పరాభ్యుపగతప్రక్రియాప్రస్థానేన

నిరస్తాశేషవికారైకాత్మ్యం

ప్రతిపాదితముపపత్తిభిః అథాధునా శ్రౌతీం

ప్రక్రియామవలంబ్యోచ్యతే

అస్తు వా పరిణామోఽస్య దృశేః కూటస్థరూపతః

కల్పితోఽపి మృషైవాసౌ దండస్యేవాప్సు వక్రతా 84

షట్సు భావవికారేషు నిషిద్ధేశ్వేవమాత్మని

దోషః కశ్చిదిహాసక్తుం న శక్యస్తార్కికశ్వభిః 85

ప్రకృతమేవోపాదాయ బుద్ధేః పరిణామిత్వమాత్మనశ్చ

కూటస్థత్వం యుక్తిభిరుచ్యతే

ప్రత్యర్థం తు విభిద్యంతే బుద్ధయో విషయోన్ముఖాః

న భిదావగతేస్తద్వత్సర్వాస్తాశ్చిన్నిభా యతః 86

స్వసంబద్ధార్థ ఏవ

సావశేషపరిచ్ఛేదిన్యత ఏవ న కృత్స్నవిత్

నో చేత్పరిణమేద్బుద్ధిః సర్వజ్ఞా స్వాత్మవద్భవేత్ 87

అతోఽవగతేరేకత్వాత్

చండాలబుద్ధేర్యర్దృష్టృ తదేవ బ్రహ్మబుద్ధిదృక్

ఏకం తదుభయోర్జ్యోతిర్భాస్యభేదాదనేకవత్ 88

కస్మాత్

అవస్థాదేశకాలాదిభేదో నాస్త్యనయోర్యతః

తస్మాజ్జగద్ధియాం వృత్తం జ్యోతిరేకం సదేక్షతే 89

సర్వదేహేష్వాత్మైకత్వే ప్రతిబుద్ధపరమార్థతత్త్వస్యా-

ప్యప్రతిబుద్ధదేహసంబద్ధాదశేషదుఃఖసంబంధ ఇతి చేత్తన్న

బోధాత్ప్రాగపి దుఃఖిత్వం నాన్యదేహోత్థమస్తి నః

బోధాదూర్ధ్వం కుతస్తత్స్యాద్యత్ర స్వగతమప్యసత్ 90

న చేయం స్వమనీషికేతి గ్రాహ్యం కుతః

శ్రుత్యవష్టంభాత్

శబ్దాద్యాకారనిర్భాసా హానోపాదానధర్మిణీ

భాస్యేత్యాహ శ్రుతిర్దృష్టిరాత్మనోఽపరిణామినః 91

కా త్వసౌ శ్రుతిః

దృష్టేర్ద్రష్టారమాత్మానం న పశ్యేర్దృశ్యమానయా

విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాద్ధియాం పతిం 92

యస్మాత్సర్వప్రమాణోపపన్నోఽయమర్థస్తస్మాదతోఽన్యథావాదినో

జాత్యంధా ఇవానుకంపనీయా ఇత్యాహ

తదేతదద్వయం బ్రహ్మ నిర్వికారం కుబుద్ధిభిః

జాత్యంధగజదృష్ట్యేవ కోటిశః పరికల్ప్యతే 93

ప్రమాణోపపనస్యార్థస్యాసంభావనాత్తదనుకంపనీయత్వసిద్ధిః

తదేతదాహ

యద్యద్విశేషణం దృష్టం నాత్మనస్తదనన్వయాత్

ఖస్య కుంభాదివత్తస్మాదాత్మా స్యాన్నిర్విశేషణః 94

అతశ్చాత్మనో భేదాసంస్పర్శో భేదస్య మిథ్యాస్వాభావ్యాదత

ఆహ

అవగత్యాత్మనో యస్మాదాగమాపాయి కుంభవత్

సాహంకారమిదం విశ్వం తస్మాత్తత్స్యాత్కచాదివత్ 95

సర్వస్యైవానుమానవ్యాపారస్య ఫలమియదేవ యద్వివేకగ్రహణం

తదుచ్యతే

బుద్ధేరనాత్మధర్మత్వమనుమానాత్ప్రసిద్ధ్యతి

ఆత్మనోఽప్యద్వితీయత్వమాత్మత్వాదేవ సిద్ధ్యతి 96

యద్యప్యయం గ్రహీతృగ్రహణగ్రాహ్యగృహీతితత్ఫలాత్మక

ఆబ్రహ్మస్తంబపర్యంతః సంసారోఽన్వయవ్యతిరేకాభ్యామనాత్మతయా

నిర్మాల్యవదపవిద్ధః తథాపి తు నైవాసౌ స్వతస్సిద్ధాత్మ-

వ్యతిరిక్తానాత్మప్రకృతిపదార్థవ్యపాశ్రయః సాంఖ్యానామివ

కిం తర్హి

స్వతస్సిద్ధానుదితానస్తమితకూటస్థాత్మప్రజ్ఞానమాత్ర-

శరీరప్రతిబింబితావిచారితసిద్ధాత్మానవబోధాశ్రయ ఏవ

తదుపాదానత్వాత్తస్యేతీమమర్థం నిర్వక్తుకామ ఆహ

ఋతే జ్ఞానం న సంత్యర్థా అస్తి జ్ఞానమృతేఽపి తాన్

ఏవం ధియో హిరుగ్జ్యోతిర్వివిచ్యాదనుమానతః 97

యస్మాత్ప్రమాణప్రమేయవ్యవహార ఆత్మానవబోధాశ్రయ

ఏవ తస్మాత్సిద్ధమాత్మనోఽప్రమేయత్వం నైవ హి కార్యం

స్వకారణమతిలంఘ్యాన్యత్రాకారక ఆస్పదముపనిబధ్నాతి

అత ఆహ

వ్యవధీయంత ఏవామీ బుద్ధిదేహఘటాదయః

ఆత్మత్వాదాత్మనః కేన వ్యవధానం మనాగపి 98

స్వయమనవగమాత్మకత్వాదనవగమాత్కత్వం చ

మోహమాత్రోపాదానత్వాత్

ప్రమాణమంతరేణైషాం బుద్ధ్యాదీనామసిద్ధతా

అనుభూతిఫలార్థిత్వాదాత్మా జ్ఞః కిమపేక్షతే 99

వక్ష్యమాణేతరేతరాధ్యాససిద్ధ్యర్థముక్తవ్యతిరేకానువాదః

ఘటబుద్ధేర్ఘటాచ్చర్థాద్ద్రష్టుర్యద్వద్విభిన్నతా

అహంబుద్ధేరహంగమ్యాద్దుఃఖినశ్చ తథా దృశేః 100

ఏవమేతయోరాత్మానాత్మనోః స్వతః పరతః సిద్ధయోర్లౌకికరజ్జు-

సర్పాధ్యారోపవదవిద్యోపాశ్రయ ఏవేతరేతరాధ్యారోప ఇత్యేతదాహ

అభ్రయానం యథా మోహాచ్ఛశభృత్యధ్యవస్యతి

సుఖిత్వాదీంధియో ధర్మాంస్తద్వదాత్మని మన్యతే 101

దగ్ధృత్వం చ యథా వహ్నేరయసో మన్యతే కుధీః

చైతన్యం తద్వదాత్మీయం మోహాత్కర్తరి మన్యతే 102

సర్వ ఏవాయమాత్మానాత్మవిభాగః ప్రత్యక్షాదిప్రమాణవర్త్మ-

న్యునపతితోఽవిద్యోత్సంగవర్త్యేవ న పరమాత్మవ్యపాశ్రయః

అస్యాశ్చావిద్యాయాః సర్వానర్థహేతోః కుతో నివృత్తిరితి

చేత్తదాహ

దుఃఖరాశేర్విచిత్రస్య సేయం భ్రాంతిశ్చిరంతనీ

మూలం సంసారవృక్షస్య తద్బాధస్తత్త్వదర్శనాత్ 103

తద్బాధస్తత్త్వదర్శనాదితి కుతః సంభావ్యత ఇతి చేదత

ఆహాగోపాలావిపాలపండితమియమేవ ప్రసిద్ధిః

అప్రమోత్థం ప్రమోత్థేన జ్ఞానం జ్ఞానేన బాధ్యతే

అహిరజ్జ్వాదివద్బాధో దేహాద్యాత్మమతేస్తథా 104

లౌకికప్రమేయవైలక్షణ్యాదాత్మనో నేహానధిగతాధిగమః

ప్రమాణఫలం

అవిద్యానాశమాత్రం తు ఫలమిత్యుపచర్యతే

నాజ్ఞాతజ్ఞాపనం న్యాయ్యమవగత్యేకరూపతః 105

యస్మాదాత్మానవబోధమాత్రోపాదానాః ప్రమాత్రాదయస్తస్మాత్

న విదంత్యాత్మనః సత్తాం ద్రష్టృదర్శనగోచరాః

న చాన్యోన్యమతోఽమీషాం జ్ఞేయత్వం భిన్నసాధనం 106

ద్రష్ట్రాదేరసాధారణరూపజ్ఞాపనాయాహ

బాహ్య ఆకారవాన్ గ్రాహ్యో గ్రహణం నిశ్చయాదిమత్

అన్వయ్యహమితి జ్ఞేయః సాక్షీ త్వాత్మా ధ్రువః సదా 107

సర్వకారకక్రియాఫలవిభాగాత్త్మకసంసారశూన్య ఆత్మేతి

కారకక్రియాఫలవిభాగసాక్షిత్వాదాత్మనస్తదాహ

గ్రాహకగ్రహణగ్రాహ్యవిభాగే యోఽవిభాగవాన్

హానోపాదానయోస్సాక్షీ హానోపాదానవర్జితః 108

గ్రాహకాదినిష్ఠైవ గ్రాహకాదిభావాభావవిభాగసిద్ధిః

కస్మాన్నేతి చేత్తదాహ

స్వసాధన స్వయం నష్టో న నాశం వేత్త్యభావతః

అత ఏవ న చాన్యేషామతోఽసౌ భిన్నసాక్షికః 109

గ్రాహకాదేరన్యసాక్షిపూర్వకత్వసిద్ధేః

స్వసాక్షిణోఽప్యన్యసాక్షిపూర్వకత్వా-

దనవస్థేతి చేత్తన్న సాక్షిణో వ్యతిరిక్తహేత్వనపేక్షత్వాదత

ఆహ

ధీవన్నాపేక్షతే సిద్ధిమాత్మాన్యస్మాదవిక్రియః

నిరపేక్షమపేక్ష్యైవ సిద్ధంత్యన్యే న తు స్వయం 110

యతో గ్రాహకాదిష్వాత్మభావోఽవిద్యానిబంధన ఏవ

తస్మాదన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం విభజ్యానాత్మనః స్వయం

ఉత్పత్తిస్థితినాశేషు యోఽవగత్యైవ వర్తతే

జగతోఽవికారయావేహి తమస్మీతి న నశ్వరం 111

స్వతస్సిద్ధాత్మచైతన్యప్రతిబింబితావిచారితసిద్ధికాత్మానవ-

బోధోత్థేతరేతరస్వభావాపేక్షసిద్ధత్వాత్స్వతశ్చాసిద్ధే-

రనాత్మనో ద్వైతేంద్రజాలస్య

న స్వయం స్వస్య నానాత్వం నావగత్యాత్మనా యతః

నోభాభ్యామప్యతస్సిద్ధమద్వైతం ద్వైతబాధయా 112

యథోక్తార్థప్రతిపత్తిద్రఢిమ్నే శ్రుత్యుదాహరణోపన్యాసః

నిత్యావగతిరూపత్వాత్కారకాదిర్న చాత్మనః

అస్థూలం నేతినేతీతి న జాయత ఇతి శ్రుతిః 113

సర్వస్యాస్య గ్రాహకాదేర్ద్వైతప్రపంచస్యాత్మానవబోధ-

మాత్రోపాదానస్య స్వయం సేద్ధుమశక్యత్వాదాత్మసిద్ధేశ్చా-

నుపాదేయత్వాత్

ఆత్మనశ్చేన్నివార్యంతే బుద్ధిదేహఘటాదయః

షష్ఠగోచరకల్పాస్తే విజ్ఞేయాః పరమార్థతః 114

కుతో న్యాయబలాదేవం నిశ్చితం ప్రతీయతే యస్మాత్

నిత్యాం సంవిదమాశ్రిత్య స్వతస్సిద్ధామవిక్రియాం

సిద్ధాయంతే ధియో బోధాస్తాంశ్చాశ్రిత్య ఘటాదయః 115

యస్మాన్న కయాచిదపి యుక్త్యాత్మనః కారకత్వం క్రియాత్వం

ఫలత్వం చోపపద్యతే తస్మాదాత్మవస్తుయాథాత్మ్యానవబోధ-

మాత్రోపాదానత్వాన్నభసీవ రజోధూమతుషార నీహారనీల-

త్వాద్యధ్యాసో యథోక్తాత్మని సర్వోఽయం క్రియాకారకఫలాత్మక-

సంసారోఽహంమమత్వయత్నేచ్ఛాదిమిథ్యాధ్యాస ఏవేతి

సిద్ధమిమమర్థమాహ

అహంమిథ్యాభిశాపేన దుఃఖ్యాత్మా తద్బుభుత్సయా

ఇతః శ్రుతిం తయా నేతీత్యుక్తః కైవల్యమాస్థితః 116

తస్యాస్య ముముక్షోః శ్రౌతాద్వచసః

స్వప్ననిమిత్తోత్సారితనిద్రస్యేవేయం

నిశ్చితార్థా ప్రమా జాయతే

నాహం న చ మమాత్మత్వాత్సర్వదానాత్మవర్జితః

భానావివ తమోధ్యాసోఽపహ్నవశ్చ తథా మయి 117

సోఽయమేవంప్రతిపాన్నస్వభావమాత్మానం ప్రతిపన్నోఽనుక్రోశతి

యత్ర త్వస్యేతి సాటోపం కృత్స్నద్వైతనిషేధినీం

ప్రోత్సారయంతీం సంసారమప్యశ్రౌషం న కిం శ్రుతిం 118

ఇత్యోమిత్యవబుద్ధాత్మా నిష్కలోఽకారకోఽక్రియః

విరక్త ఇవ బుద్ధ్యాదేరేకాకిత్వముపేయివాన్ 119

ఇతి ద్వితీయోఽధ్యాయః 2

అథ తృతీయోఽధ్యాయః

సర్వోఽయం ప్రమితిప్రమాణప్రమేయప్రమాతృలక్షణ

ఆబ్రహ్మస్తంబపర్యంతో మిథ్యాధ్యాస ఏవేతి బహుశ

ఉపపత్తిభిరతిష్ఠిపం ఆత్మా చ

జన్మాదిషడ్భావవికారవర్జితః

కూటస్థబోధ ఏవేతి స్ఫుటీకృతం తయోశ్చ

మిథ్యాధ్యాసకూటస్థాత్మనోర్నాంతరేణాజ్ఞానం

సంబంధోఽన్యత్ర చోదనాపరిప్రాపితాత్ యథా

ఇయమేవర్గగ్నిః సామ᳚ ఇతి తచ్చాజ్ఞానం

స్వాత్మమాత్ర నిమిత్తం న సంభవతీతి

కస్యచిత్కస్మింశ్చిద్విషయే

భవతీత్యభ్యుపగంతవ్యం ఇహ చ పదార్థద్వయం

నిర్ద్ధారితమాత్మానాత్మా చ

తత్రానాత్మనస్తావన్నాజ్ఞానేనాభిసంబంధః తస్య హి

స్వరూపమేవాజ్ఞానం న హి స్వతోఽజ్ఞానస్యాజ్ఞానం ఘటతే

సంభవదప్యజ్ఞానస్వభావేఽజ్ఞానం కమతిశయం జనయేత్

న చ తత్ర జ్ఞానప్రాప్తిరస్తి యేన తత్ప్రతిషేధాత్మకమజ్ఞానం

స్యాత్ అనాత్మనశ్చాజ్ఞానప్రసూతత్త్వాత్

న హి పూర్వసిద్ధం సత్తతోలబ్ధాత్మలాభస్య సేత్స్యత

ఆశ్రయస్యాశ్రయి సంభవతి తదనపేక్షస్య చ తస్య

నిస్స్వభావత్వాత్ ఏతేభ్య ఏవ హేతుభ్యో

నానాత్మవిషయమజ్ఞానం

సంభవతీతి గ్రాహ్యం ఏవం తావన్నానాత్మనోఽజ్ఞానిత్వం

నాపి

తద్విషయమజ్ఞానం పారిశేష్యాదాత్మన ఏవాస్త్వజ్ఞానం

తస్యాజ్ఞోఽస్మీత్యనుభవదర్శనాత్ ᳚సోఽహం భగవో

మంత్రవిదేవాస్మి నాత్మవిత్ ఇతి శ్రుతేః

న చాత్మనోఽజ్ఞానస్వరూపతా తస్య చైతన్యమాత్రస్వాభావ్యా-

దతిశయశ్చ సంభవతి జ్ఞానవిపరిలోపో జ్ఞానప్రాప్తేశ్చ

సంభవస్తస్య జ్ఞానకారిత్వాత్ న చ అజ్ఞానకార్యత్వం

కూటస్థాత్మస్వాభావ్యాదజ్ఞానానపేక్షస్య చాత్మనః స్వత ఏవ

స్వరూపసిద్ధేర్యుక్తమాత్మన ఏవాజ్ఞత్వం కింవిషయం

పునస్తదాత్మనోఽజ్ఞానం ఆత్మవిషయమితి బ్రూమః

నన్వాత్మనోఽపి జ్ఞానస్వరూపత్వాదనన్యత్వాచ్చ

జ్ఞానప్రకృతిత్వాదిభ్యశ్చ హేతుభ్యో నైవాజ్ఞానం ఘటతే

ఘటత ఏవ కథం

అజ్ఞానమాత్రనిమిత్తత్వాత్తద్విభాగస్య సర్పాత్మతేవ రజ్జ్వాః

తస్మాత్తదపనుత్తౌ ద్వైతానర్థాభావః తదపనోదశ్చ

వాక్యాదేవ తత్పదపదార్థాభిజ్ఞస్య

అతో వాక్యవ్యాఖ్యానాయాధ్యాయ ఆరభ్యతే తత్ర యథోక్తేన

ప్రకారేణ తత్త్వమస్యాదివాక్యోపనివిష్టపదపదార్థయోః

కృతాన్వయవ్యతిరేకః

యదా నా తత్త్వమస్యాదేర్బ్రహ్మాస్మీత్యవగచ్ఛతి

ప్రధ్వస్తాహంమమో నైతి తదా గీర్మనసోః సృతిం 1

యదైవ తదర్థం త్వమర్థేఽవైతి తదైవావాక్యార్థతాం

ప్రతిపద్యతే గీర్మనసోః సృతిం న ప్రతిపద్యత ఇతి కుత

ఏతద్ధ్యవసీయతే యస్మాత్

తత్పదం ప్రకృతార్థం స్యాత్త్వంపదం ప్రత్యగాత్మని

నీలోత్పలవదేతాభ్యాం దుఃఖ్యనాత్మత్వవారణే 2

ఏవం కృతాన్వయవ్యతిరేకో వాక్యాదేవావాక్యార్థం ప్రతిపద్యత

ఇత్యుక్తమతస్తద్వ్యాఖ్యానాయ సూత్రోపన్యాసః

సామానాధికరణ్యం చ విశేషణవిశేష్యతా

లక్ష్యలక్షణసంబంధః పదార్థప్రత్యగాత్మనాం 3

అస్మిన్ సూత్ర ఉపన్యస్తే కశ్చిచ్చోదయతి యోఽయం

వాక్యార్థప్రతిపత్తౌ పూర్వాధ్యాయేనాన్వయవ్యతిరేకలక్షణో

న్యాయః సర్వకర్మసంన్యాసపూర్వకోఽభిహితః కిమయం

విధిపరిప్రాపితః కిం వా స్వరసత ఏవాత్ర

పుమాన్ప్రవర్తత ఇతి కించాతః శృణు

యద్యాత్మవస్తుసాక్షాత్కరణాయ విధిపరిప్రాపితోఽయం

న్యాయస్తదావశ్యమాత్మవస్తుసాక్షాత్కరణాయ

వ్యావృత్తశుభాశుభకర్మరాశిరేకాగ్రమనా

అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం యథోక్తాభ్యామాత్మదర్శనం కరోతి

అపరిసమాప్యాత్మదర్శనం తతః ప్రచ్యవమాన ఆరూఢపతితో

భవతి యది పునర్యదృచ్ఛాతః ప్రవర్తతే తదా న

కశ్చిద్దోష ఇతి విధిపరిప్రాపిత ఇతి బ్రూమో యత ఆహ

శమాదిసాధనః పశ్యేదాత్మన్యాత్మానమంజసా

అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం త్యక్త్వా యుష్మదశేషతః 4

యుష్మదర్థే పరిత్యక్తే పూర్వోక్తైర్హేతుభిః శ్రుతిః

వీక్షాపన్నస్య కోఽస్మీతి తత్త్వమిత్యాహ సౌహృదాత్ 5

అత్రాపి చోదయంతి సాంఖ్యాః శరీరేంద్రియమనోబుద్ధి-

ష్వనాత్మస్వాత్మేతి నిస్సంధిబంధనం మిథ్యాజ్ఞానమజ్ఞానం

తన్నిబంధనో హ్యాత్మనోఽనేకానర్థసంబంధస్తస్య

చాన్వయవ్యతిరేకాభ్యామేవ నిరస్తత్త్వాన్నిర్విషయం

తత్త్వమస్యాదివాక్యం ప్రాప్తం తస్మాద్వాక్యస్య చైష

మహిమా యోఽయమాత్మానాత్మనోర్విభాగ ఇతి

తన్నిరాకరణాయేదముచ్యతే

భేదసంవిదిదం జ్ఞానం భేదాభావశ్చ సాక్షిణి

కార్యమేతదవిద్యాయా జ్ఞాత్మనా త్యాజయేద్వచః 6

జ్ఞాత్మనా త్యాజయేద్వచ ఇత్యుపశ్రుత్యాహ కశ్చిత్

మిథ్యాజ్ఞానవ్యతిరేకేణాత్మానవబోధస్యాభావాత్కిం

వాక్యేన నివర్తతే అజ్ఞానం హి నామ జ్ఞానాభావస్తస్య

చావస్తుస్వాభావ్యాత్కుతః సంసారకారణత్వం న హ్యసతః

సజ్జన్మేష్యతే కుతస్తు ఖలు సోమ్యైవం స్యాత్  ఇతి

కథమసతః సజ్జాయేత  ఇతి శ్రుతేరితి అత్రోచ్యతే

అజ్ఞాత ఏవ సర్వోఽర్థః ప్రాగ్యతో బుద్ధిజన్మనః

ఏకేనైవ సతా సంశ్చ సన్నజ్ఞాతో భవేత్తతః 7

సన్నజ్ఞాతో భవేత్తత ఇత్యుక్తమధస్తతేన శ్లోకేన

కోఽసౌ సన్నజ్ఞాత ఇత్యపేక్షాయాం తత్స్వరూపప్రతిపాదనాయాహ

ప్రమిత్సాయాం య ఆభాతి స్వయం మాతృప్రమాణయోః

స్వమహిమ్నా చ యస్సిద్ధః సోఽజ్ఞాతార్థోఽవసీయతాం 8

అత్ర కేచిదాహుః యత్కించిదిహ వాక్యం లౌకికం వైదికం వా

తత్సర్వం సంసర్గాత్మకమేవ వాక్యార్థం గమయతి

అతస్తత్త్వమస్యాదివాక్యేభ్యః సంసర్గాత్మకమహం బ్రహ్మేతి

విజ్ఞాయ తావన్నిదిధ్యాసీత యావదవాక్యార్థాత్మకః

ప్రత్యగాత్మవిషయోఽవబోధోఽహం బ్రహ్మేతి సమభిజాయతే

తస్మాదేవ విజ్ఞానాత్కైవల్యమాప్నోతీతి

తన్నిరాకరణాయేదముచ్యతే

సామానాధికరణ్యాదేర్ఘటేతరఖయోరివ

వ్యావృత్తేః స్యాదవాక్యార్థః సాక్షాన్నస్తత్త్వమర్థయోః 9

కుతోఽవాక్యార్థోఽవసీయత ఇతి చేత్తత్ప్రతిపత్త్యర్థం

విశేషణవిశేష్యయోః సామర్థ్యోక్తిః

నిర్దుఃఖిత్వం త్వమర్థస్య తదర్థేన విశేషణాత్

ప్రత్యక్తా చ తదర్థస్య త్వంపదేనాస్య సంనిధేః 10

ఉక్తం సామానాధికరణ్యం విశేషణవిశేష్యభావశ్చ

సంక్షేపతోఽథ లక్ష్యలక్షణవ్యాఖ్యానాయాహ

కూటస్థబోధప్రత్యక్త్వమనిమిత్తం సదాత్మనః

బోద్ధృతాహంతయోర్హేతుస్తాభ్యాం తేనోపలక్ష్యతే 11

బుద్ధేః కూటస్థబోధప్రత్యక్త్వనిమిత్తే బోద్ధృతాప్రత్యక్త్వే

యే త్వసాధారణే తయోర్విశేషవచనం

బోద్ధృతా కర్తృతా బుద్ధేః కర్మతా స్యాదహంతయా

తయోరైక్యం యథా బుద్ధౌ పూర్వయోరేవమాత్మని 12

యథా బుద్ధౌ పూర్వయోరేవమాత్మనీత్యతిదేశేన బుద్ధిసాధర్మ్య-

విధానాన్నానాత్వప్రసక్తౌ తదపవాదార్థమాహ

ధర్మధర్మిత్వభేదోఽస్యాః సోఽపి నైవాత్మనో యతః

ప్రత్యగ్జ్యోతిరతోఽభిన్నం భేదహేతోరసంభవాత్ 13

భేదహేతసంభవం దర్శయన్నాహ

న కస్యాంచిదవస్థాయాం బోధప్రత్యక్త్వయోర్భిదా

వ్యభిచారోఽథవా దృష్టో యథాహంతద్విదోస్సదా 14

యస్మాదజ్ఞానోపాదానాయా ఏవ బుద్ధేర్భేదో

నాత్మనస్తస్మాదేతత్సిద్ధం

కూటస్థబోధతోఽద్వైతం సాక్షాత్త్వం ప్రత్యగాత్మనః

కూటస్థబోధాద్బోద్ధ్రీ ధీః స్వతో హీయం వినశ్వరీ 15

అథాధునా ప్రకృతస్యైవ పరిణామినః కూటస్థస్య చ

లక్షణముచ్యతే

విశేషం కంచిదాశ్రిత్య యత్స్వరూపం ప్రతీయతే

ప్రత్యభిజ్ఞాప్రమాణేన పరిణామీ స దేహవత్ 16

సామాన్యాచ్చ విశేషాచ్చ స్వమహిమ్నైవ యో భవేత్

వ్యుథ్యాయాప్యవికారీ స్యాత్కుంభాకాశాదివత్తు సః 17

ఆత్మనో బుద్ధేశ్చ బోధప్రత్యగాత్మత్వమభిహితం

తయోరసాధారణలక్షణాభిధానార్థమాహ

బుద్ధేర్యత్ప్రత్యగాత్మత్వం తత్స్యాద్దేహాద్యుపాశ్రయాత్

ఆత్మనస్తు స్వరూపం తన్నభసః సుషితా యథా 18

బోద్ధృత్వం తద్వదేవాస్యాః ప్రత్యయోత్పత్తిహేతుతః

ఆత్మనస్తు స్వరూపం తత్తిష్ఠంతీవ మహీభృతః 19

తయోః కూటస్థపరిణామినోరాత్మానవబోధ ఏవ సంబంధహేతుర్న

పునర్వాస్తవః కశ్చిదపి సంబంధ ఉపపద్యత ఇత్యాహ

సమ్యక్సంశయమిథ్యాత్వైర్ధీరేవేయం విభజ్యతే

హానోపాదానతామీషాం మోహాదధ్యస్యతే దృశౌ 20

కుతః కూటస్థాత్మసిద్ధిరితి చేద్యతః

న హానం హానమాత్రేణ నోదయోఽపీయతా యతః

తత్సిద్ధిః స్యాత్తు తద్ధీనే హానాదానవిధర్మకే 21

ఏవం

ఆగమాపాయిహేతుభ్యాం ధూత్వా సర్వాననాత్మనః

తతస్తత్త్వమసీత్యేతద్ధంత్యస్మది నిజం తమః 22

ఇత్యాది పునఃపునరుచ్యతే గ్రంథలాఘవాద్బుద్ధిలాఘవం

ప్రయోజకమితి తత్ర యద్యపి తత్త్వమస్యాదివాక్యాదుపాది-

త్సితాద్వితీయాత్మార్థవత్పారోక్ష్యసద్వితీయార్థః ప్రతీయతే

తథాపి తు నైవాసావర్థః శ్రుత్యా తాత్పర్యేణ

ప్రతిపిపాదయిషితః ప్రాగపేతస్య ప్రతీతత్వాదితీమమర్థమాహ

తదిత్యేతత్పదం లోకే బహ్వర్థప్రతిపాదకం

అపరిత్యజ్య పారోక్ష్యమభిధానోత్థమేవ తత్ 23

త్వమిత్యపి పదం తద్వత్సాక్షాన్మాత్రార్థవాచి తు

సంసారితామసంత్యజ్య సాపి స్యాదభిధానజా 24

విరుద్ధోద్దేశనత్వాచ్చ

పారోక్ష్యదుఃఖిత్వయోరవివక్షితత్వమిత్యాహ

ఉద్దిశ్యమానం వాక్యస్థం నోద్దేశనగుణాత్వితం

ఆకాంక్షితపదార్థేన సంసర్గం ప్రతిపద్యతే 25

యత ఏతదేవమతోఽనుపాదిత్సితయోరపి

తత్త్వమర్థయోర్విశేషణవిశేష్యభావో

భేదసంసర్గరహితవాక్యార్థలక్షణాయైవేత్యుపసంహారః

తదో విశేషణార్థత్వం విశేష్యత్వం త్వమస్తథా

లక్ష్యలక్షణసంబంధస్తయోః స్యాత్ప్రత్యగాత్మనా 26

కథం పునరవివక్షితవిరుద్ధనిరస్యమానస్య లక్షణార్థత్వం

లక్షణం సర్పవద్రజ్జ్వాః ప్రతీచః స్యాదహం తథా

తద్బాధేనైవ వాక్యార్థం వేత్తి సోఽపి తదాశ్రయాత్ 27

ఇయం చావాక్యార్థప్రతిపత్తిరన్వయవ్యతిరేకాభిజ్ఞస్యైవ

యస్మాత్

యావద్యావన్నిరస్యాయం దేహాదీన్ప్రత్యగంచతి

తావత్తావత్తదర్థోఽపి త్వమర్థం ప్రవివిక్షతి 28

కస్మాత్పునః కారణాద్దేహాద్యనాత్మత్వప్రతిపత్తావేవాత్మా

తదర్థమాత్మత్వేనాభిలింగతే న విపర్యయ ఇతి ఉచ్యతే

ప్రత్యగాత్మానవబోధస్యనాత్మస్వాభావ్యాత్తదభినిర్వృత్తశ్చాయం

బుద్ధ్యాదిదేహాంతస్తస్మిన్నాత్మత్వమవిద్యాకృతమేవాత్మత్వమివానా-

త్మత్వమపి సావిద్యస్యైవ యతో నిరవిద్యో విద్వానవాక్యార్థరూప

ఏవ కేవలోఽవశిష్యతే తస్మాదుచ్యతే

దేహాదివ్యవధానత్వాత్తదర్థం స్వయమప్యతః

పారోక్ష్యేణైవ జానాతి సాక్షాత్త్వం తదనాత్మనః 29

యథోక్తార్థప్రతిపత్తిసౌకర్యాయ దృష్టాంతోపాదానాం

ప్రత్యగుద్భుతపిత్తస్య యథా బాహ్యార్థపీతతా

చైతన్యం ప్రత్యగాత్మీయం బహిర్వద్దృశ్యతే తథా 30

యస్మాదేవమతో విశుద్ధమవసీయతాం

పదాన్యుద్ధృత్య వాక్యేభ్యో హ్యన్వయవ్యతిరేకతః

పదార్థాఀల్లోకతో బుద్ధ్వా వేత్తి వాక్యార్థమంజసా 31

కుతః పునః సామాన్యమాత్రవృత్తేః పదస్య

వాక్యార్థప్రతిపత్తిహేతుత్వమితి  బాఢం

సామాన్యం హి పదం బ్రూతే విశేషో వాక్యకర్తృకః

శ్రుత్యాదిప్రతిబద్ధం సద్విశేషార్థం భవేత్పదం 32

అన్వయవ్యతిరేకపురస్సరం వాక్యమేవ

సామానాధికరణ్యాదినావిద్యా-

పటలప్రధ్వంసద్వారేణ ముముక్షుం స్వారాజ్యేఽభిషేచయతి న

త్వన్వయవ్యతిరేకమాత్రసాధ్యోఽయమర్థ ఇత్యాహ

బుద్ధ్యాదీనామనాత్మత్వం లింగాదపి చ సిధ్యతి

నివృత్తిస్తావతా నేతీత్యతో వాక్యం సమాశ్రయేత్ 33

న కేవలమనుమానమాత్రశరణోఽభిలషితమర్థం న

ప్రాప్నోతీత్యనర్థం చాప్నోతీత్యాహ

అనాదృత్య శ్రుతిం మోహాదతో బౌద్ధాస్తమస్వినః

ఆపేదిరే నిరాత్మత్వమనుమానైకచక్షుషః 34

న చానాదరే కారణమస్తి యస్మాత్సర్వత్రైవానాదరనిమిత్తం

ప్రమాణస్య ప్రమాణాంతరప్రతిపన్నప్రతిపాదనం వా

విపరీతప్రతిపాదనం వా సంశయితప్రతిపాదనం వా న వా

ప్రతిపాదనమితి-- న చైతేషామన్యతమదపి కారణమస్తి

యత ఆహ

మానాంతరానవష్టబ్ధం నిర్దుఃఖ్యాత్మానమంజసా

బోధయంతీ శ్రుతిః కేన న ప్రమాణమితీర్యతే 35

న చ సంశయితవ్యమవగమయతి యతః

సర్వసంశయహేతౌ హి నిరస్తే కథమాత్మని

జాయేత సంశయో వాక్యాదనుమానేన యుష్మది 36

అపి చ

యత్ర స్యాత్సంశయో నాసౌ జ్ఞేయ ఆత్మేతి పండితైః

న యతః సంశయప్రాప్తిరాత్మనోఽవగతిత్వతః 37

అనవబోధకత్వం తు దూరోత్సారితమేవ యత ఆహ

బోధేఽప్యనుభవో యస్య న కథంచన జాయతే

తం కథం బోధయేచ్ఛాస్త్రం లోష్టం నరసమాకృతిం 38

అన్వయవ్యతిరేకపురస్సరం వాక్యమేవావాక్యార్థరూపమాత్మానం

ప్రతిపాదయతీత్యస్య పక్షస్య ద్రఢిమ్న

శ్రుత్యుదాహరణముపన్యస్యతి

జిఘ్రాణీమమహం గంధమితి యో వేత్త్యవిక్రియః

స ఆత్మా తత్పరం జ్యోతిః శిరసీదం వచః శ్రుతేః 39

యథా తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి  ఇత్యస్య

శేషత్వేనాన్వయవ్యతిరేకశ్రుతిర్యథా య ఏషోఽక్షిణి

పురుషో

దృశ్యతే  ఇత్యాద్యా అథ యో వేదేదం జిఘ్రాణి

ఇత్యంతా తథా అహం బ్రహ్మాస్మి  ఇత్యస్య శేషః

అహమః ప్రత్యగాత్మార్థో నిరస్తాశేషయుష్మదః

బంభణీతి శ్రుతిర్న్యాయ్యా యోఽయమిత్యాదినాఽసకృత్ 40

కథం పునరయమర్థోఽవసీయతే అహంవ్యాజేనాత్రాత్మార్థో

బుబోధయిషిత ఇతి యతః

ఏష ఆత్మా స్వయంజ్యోతీ రవిసోమాగ్నివాక్షు సః

ఇతేష్వస్తం దృగేవాస్తే భాసయంచిత్తచేష్టితం 41

నిర్ణేనేక్తి చ పృష్టో మునిః

ఆత్మనైవేత్యుపశ్రుత్య కోఽయమాత్మేత్యుదీరితే

బుద్ధేః పరం స్వతోముక్తమాత్మానం మునిరభ్యధాత్ 42

యస్మాచ్చాత్మాత్రాహంవ్యాజేన ప్రత్యఙ్మాత్రో

జిగ్రాహయిషితస్తస్మాదహంవృత్తిః స్వరూపస్య విలయేనైవ

వాక్యార్థావగమాయ కారణత్వం ప్రతిపద్యత ఇతీమమర్థమాహ

అహంవృత్త్యైవ తద్బ్రహ్మ యస్మాదేషోఽవగచ్ఛతి

తత్స్వరూపలయేనాతః కారణం స్యాదహంకృతిః 43

అత ఏవ చ యః ప్రతిజ్ఞాతోఽర్థో నాహంగ్రాహ్యే న

తద్ధీనే ఇత్యాదిః స యుక్తిభిరుపపాదిత ఇతి

కృత్వోపసంహ్రియతే

గృహీతాహంపదార్థశ్చేత్కస్మాజ్జ్ఞో న ప్రపద్యతే

ప్రత్యక్షాదివిరోధాచ్చేత్ప్రతీచ్యుక్తిర్న యుష్మది 44

పూర్వస్యైవ శ్లోకార్థస్య విస్పష్టార్థమాహ

పరాంచ్యేవ తు సర్వాణి ప్రత్యక్షాదీని నాత్మని

ప్రతీచ్యేవ ప్రవృత్తం తత్సదసీతి వచోఽఞ్జసా 45

తస్మాత్ప్రమాతృప్రమాణప్రమేయేభ్యో

హీయమానోపాదీయమానేభ్యోఽన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం

ముంజేషీకావదశేషబుద్ధివిక్రియాసాక్షితయాత్మానం

నిష్కృష్య తత్త్వమస్యాదివాక్యేభ్యోఽపూర్వాదిలక్షణమాత్మానం

విజానీయాత్ తదేతదాహ

అహం దుఃఖీ సుఖీ చేతి యేనాయం ప్రత్యయోఽధ్రువః

అవగత్యంత ఆభాతి స మ ఆత్మేతి వాక్యధీః 46

ప్రమాణాంతరానవష్టబ్ధం నిరస్తాశేషకార్య-

కారణాత్మకద్వైతప్రపంచం సత్యజ్ఞానానంద-

లక్షణమాత్మానం తత్త్వమస్యహంబ్రహ్మాస్మీత్యాదివాక్యం

సంశయితమిథ్యాజ్ఞానాజ్ఞానప్రధ్వంసముఖేన

సాక్షాదపరోక్షాత్కరతలన్యస్తామలకవత్ప్రతిపాదయత్యేవే-

త్యసకృదభిహితం తత్ర కేచిదాహుః--తత్త్వమస్యాదివాక్యై-

ర్యథావస్థితవస్తుయాథాత్మ్యాన్వాఖ్యాననిష్ఠైర్న

యథోక్తోఽర్థః ప్రతిపత్తుం శక్యతేఽభిధాశ్రుతిత్వాత్తేషాం

న హి లోకేఽభిధాశ్రుతేః ప్రమాణాంతరనిరపేక్షాయా

నద్యాస్తీరే ఫలాని సంతీత్యాదికాయాః ప్రామాణ్యమభ్యుపగతం

అతో నియోగముఖేనైవాభిధాశ్రుతేః ప్రామాణ్యం యుక్తం

ప్రమాణాంతరనిరపేక్షత్వాన్నియోగస్య అస్య పరిహారార్థ-

మశేషప్రత్యక్షాదిప్రమేయత్వనిరాకరణద్వారేణాతీంద్రియార్థ-

విషయత్వాదభిధాశ్రుతేః ప్రామాణ్యం సుప్తపురుషప్రబోధక-

వాక్యస్యేవ వక్తవ్యమిత్యయమారంభః

నిత్యావగతిరూపత్వాదన్యమానానపేక్షణాత్

శబ్దాదిగుణహీనత్వాత్సంశయానవతారతః 47

తృష్ణానిష్ఠీవనైర్నాత్మా ప్రత్యక్షాద్యః ప్రమీయతే

ప్రత్యగాత్మత్వహేతోశ్చ స్వార్థత్వాదప్రమేయతః 48

శ్రుతిరపీమమర్థం నిర్వదతి

దిద్దక్షితపరిఛిన్నపరాగ్రూపాదిసంశ్రయాత్

విపరీతమతో దృష్ట్యా స్వతోబుద్ధం న పశ్యతి 49

న్యాయసిద్ధమతో వక్తి దృష్టేర్ద్రష్టారమాత్మనః

న పశ్యేత్ప్రత్యగాత్మానం ప్రమాణం శ్రుతిరాదరాత్ 50

అనుమానావిషయత్వేఽన్యదపి కారణముచ్యతే

ప్రత్యక్షస్య పరాక్త్వాన్న సంబంధగ్రహణం యతః

ఆత్మనోఽతోఽనుమిత్యాస్యానుభవో న కథంచన 51

ఏవమయం ప్రమాతృప్రమాణప్రమేయవ్యవహారః సర్వ ఏవ

పరాచీనవిషయ ఏవ న ప్రతీచినమాత్మానమవగాహయితుమలం

ఏవం చ సత్యనేనైవ యథోక్తోఽర్థోఽవసాతుం శక్యత ఇత్యాహ

ప్రమాణవ్యవహారోఽయం సర్వ ఏవ పరాగ్యతః

సువిచార్యాప్యతోఽనేన యుష్మద్యేవ దిదృక్షతే 52

యస్మాల్లౌకికప్రత్యక్షాదిప్రమాణానధిగమ్యోఽహంబ్రహ్మాస్మీతి

వాక్యార్థస్తస్మాత్

అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం నిరస్యాప్రాణతో యతేః

వీక్షాపన్నస్య కోఽస్మీతి తదసీతి శ్రుతిర్జగౌ 53

సోఽయమన్వయవ్యతిరేకన్యాయ ఏతావానేవ యదవసానో వాక్యార్థస్త-

దభిజ్ఞస్యాహంబ్రహ్మాస్మీత్యావిర్భవతి

ద్రష్టృదృశ్యవిభాగేనాగమాపాయి-

సాక్షివిభాగేన చ శ్రుత్యభ్యుపగమతః సంక్షిప్యోచ్యతే

దృశ్యత్వాద్ఘటవద్దేహో దేహవచ్చేంద్రియాణ్యపి

మనశ్చేంద్రియవజ్జ్ఞేయం మనోవన్నిశ్చయాదిమత్ 54

తథా సకలకార్యకారణాగమాపాయి విభాగసాక్షిత్వేనాపి

ప్రాగసద్యాతి పశ్చాత్సత్సచ్చ యాయాదసత్తథా

అనాత్మాభిజనం తత్స్యాద్విపరీతః స్వయం దృశిః 55

తత్ర ఘటాదీనాం దృశ్యానామనాత్మత్వం ద్రష్ట్రాత్మపూర్వకం

ప్రత్యక్షేణైవ ప్రమాణేనోపలభ్యానాత్మనశ్చాసాధారణాన్-

ధర్మానవధార్య తైర్దృశ్యత్వాగమాపాయాదిభిర్ధర్మైః

శరీరేంద్రియమనోనిశ్చయాదివృత్తీరనాత్మతయా

వ్యుదస్యాహంవృత్తిమతోఽపి దృశ్యత్వావిశేషాద్ద్రష్టృ-

పూర్వకత్వమవసీయతే తదేతదాహ

ఘటాదయో యథా లింగం స్యుః పరంపరయాహమః

దృశ్యత్వాదహమప్యేవం లింగం స్యాద్ద్రష్టురాత్మనః 56

నను ద్రష్టృదర్శనదృశ్యానాం జాగ్రత్స్వప్నసుషుప్తే-

ష్వాగమాపాయదర్శనాద్యసాక్షికౌ తేషామాగమాపాయౌ స

ఆగమాపాయవిభాగరహిత ఆత్మా యథా యన్నిబంధనౌ జగతః

ప్రకాశాప్రకాశౌ స ప్రకాశాప్రకాశవిభాగరహితః సూర్య

ఇతి

యదా చైవం తదా వాక్యావగమ్యస్యార్థస్యానుదితానస్తమిత-

విజ్ఞానమాత్రస్వభావస్యానుమానేనైవ ప్రతిపన్నత్వాత్పునరపి

వాక్యస్య నిర్విషయత్వప్రసంగః నైష దోషః

లింగవ్యవధానేన తత్ప్రతిపత్తేః నను సాక్షాదపరోక్షా-

దాత్మస్వభావేనానాత్మనో హానోపాదానయోః

సంబంధగ్రహణాత్కమతిశయం

వాక్యం కుర్యాత్ మైవం వోచః

లింగాధీనత్వాత్తత్ప్రతిపత్తేః

న హి లింగవ్యవధానేనాత్మప్రతిపత్తిః సాక్షాత్ప్రతిపత్తిర్భవతి

యమేవైష వృణుతే తేన లభ్యః  ఇతి శ్రుతేః అత ఆహ

లింగమస్తిత్వనిష్ఠత్వాన్న స్యాద్వాక్యార్థబోధకం

సదసద్వ్యుత్థితాత్మాఽయమతో వాక్యాత్ప్రతీయతే 57

నను యది వ్యావృత్తసదసద్వికల్పజాలం వస్త్వభీష్టం

వాక్యాద్భవతస్తథాపి తూత్సార్యతే వాక్యవిషయా

తృష్ణా--యస్మాదంతరేణాపి వాక్యశ్రవణం

నిరస్తాశేషవికల్పమాగోపాలావిపాలపండితం సుషుప్తే

వస్తు సిద్ధమతో నార్థో వాక్యశ్రవణేన నైతదేవం

కిం కారణం సర్వానర్థబీజస్యాత్మానవబోధస్య

సుషుప్తే సంభవాత్ యది హి సుషుప్తేఽజ్ఞానం

నాభవిష్యదంతరేణాపి వేదాంతవాక్యశ్రవణమనన-

నిదిధ్యాసనాన్యహం బ్రహ్మాస్మీత్యధ్యవసాయాత్సర్వప్రాణ-

భూతామపి స్వరసత ఏవ సుషుప్తప్రతిపత్తేః సకలసంసారో-

చ్ఛిత్తిప్రసంగః న చ కైవల్యాత్పునరుత్థానం న్యాయ్య-

మనిర్మోక్షప్రసంగాత్ న చాన్య ఏవ సుషుప్తోఽన్య

ఏవోత్థిత ఇతి శక్యం వక్తుం నాద్రాక్షమహం సుషుప్తేఽన్యత్-

కించిదపీత్యుత్తితస్య ప్రత్యభిజ్ఞాదర్శనాత్ తస్మాదవశ్యం

సుషుప్తేఽజ్ఞానమభ్యుపగంతవ్యం నను యది తత్రాజ్ఞాన-

మభవిష్యద్రాగద్వేషఘటాజ్ఞానాదివత్ప్రత్యక్షమభవిష్య-

ద్యథేహ లోకే ఘటం న జానామీత్యజ్ఞానమవ్యవహితం

ప్రత్యక్షం అత్రోచ్యతే న అభివ్యంజకాభావాత్

కథమభివ్యంజకాభావ ఇతి చేచ్ఛృణు

బాహ్యాం వృత్తిమనుత్పాద్య వ్యక్తిః స్యాన్నాహమో యథా

నర్తేఽన్తఃకరణం తద్వద్ధ్వాంతస్య వ్యక్తిరాంజసీ 58

కశ్చిదతిక్రాంతం ప్రతిస్మృత్య దృశ్యత్వాదహమప్యేవం

లింగం స్యాద్ద్రష్టురాత్మనః  ఇతి

నిర్యుక్తికమభిహితమిత్యాహ కిం కారణం

అహంతజ్జ్ఞాత్రోర్వివేకాప్రసిద్ధేః యథేహ

ఘటదేవదత్తయోర్గ్రాహ్యగ్రాహకత్వేన స్ఫుటతరో విభాగః ప్రసిద్ధో

లోకే న తథేహాహంకారతజ్జ్ఞాత్రోర్విభాగోఽస్తీతి

తస్మాదసాధ్వేతదభిహితమితి అత్రోచ్యతే

దాహ్యదాహకతైకత్ర యథా స్యాద్వహ్నిదారుణోః

జ్ఞేయజ్ఞాతృకతైవం స్యాదహంజ్ఞాత్రోః పరస్పరం 59

ఏవం తావదవిద్యోత్థస్యాంతఃకరణస్య  బాహ్యవిషయనిమిత్త-

రూపావచ్ఛేదాయాహంవృత్తిర్వ్యాప్రియతే తయావచ్ఛిన్నం

సత్కూటస్థప్రత్యగాత్మోపాదానావబోధరూపస్యావ్యవధానతయా

విషయభావం ప్రతిపద్యత ఇతి తత్ర తయోర్జ్ఞాత్రహంతారూపయో-

రవభాసకావభాస్యసంబంధవ్యతిరేకేణ నాన్యత్సంబంధాంతర-

ముపపద్యతే అహంతారూపం త్వాత్మసాత్కృత్వాఽహంకంచుకం

పరిధాయోపకార్యత్వోపకారకత్వక్షమః సన్ బాహ్యవిషయే-

ణోపకారిణాపకారిణా వాత్మాత్మీయం సంబంధం ప్రతిపద్యతే

తదభిధీయతే

ఇదం జ్ఞానం భవేజ్జ్ఞాతుర్మమజ్ఞానం తథాహమః

అజ్ఞానోపాధినేదం స్యాద్విక్రియాతోఽహమో మమ 60

ఏకస్యైవ జ్ఞాతురంతర్బాహ్యనిమిత్తభేదాద్విభిన్నేఽపి

విషయ ఇదం మమేతి జ్ఞానం ద్వైరూప్యం జాయత ఇత్యుక్తం

అత్రోపక్రియమాణాపక్రియమాణస్యైవ జ్ఞాతుర్విషయే

మమప్రత్యయో భవతి విపర్యయే చేదంప్రత్యయ ఇతి కథమవగమ్యతే

అవగమ్యతామన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం తత్కథమిత్యాహ

అనుపక్రియమాణత్వాన్న జ్ఞాతుః స్యాదహం మమ

ఘటాదివదిదం తు స్యాన్మోహమాత్రవ్యపాశ్రయాత్ 61

మోహతత్కార్యాశ్రయత్వాజ్జ్ఞాతృత్వవిక్రియయోః

పూర్వత్రేదంమమజ్ఞాన్వయః ప్రదర్శితః అథాధునా తద్వ్యతిరేకేణ

వ్యతిరేకప్రదర్శనార్థాహ

విక్రియాజ్ఞానశూన్యత్వాన్నేదం న చ మమాత్మనః

ఉత్థితస్య సతోఽజ్ఞానం నాహమజ్ఞాసిషం యతః 62

ఆత్మానాత్మవివేకస్యేయత్తాప్రదర్శనార్థమాహ

వాక్యప్రత్యక్షమానాభ్యామియానర్థః ప్రతీయతే

అనర్థకృత్తమోహానిర్వాక్యాదేవ సదాత్మనః 63

ద్వితీయాధ్యాయాదౌ శ్రోతృచతుష్టయముపన్యస్తం

తత్ర కృత్స్నానాత్మనివృత్తౌ సత్యాం యః ప్రత్యగాత్మ-

న్యవాక్యార్థతాం ప్రతిపద్యతే స క్షపితాశేషాంతరాయహేతురితి

న తం ప్రతి వక్తవ్యం కించిదప్యవశిష్యతే యోఽపి

వాక్యశ్రవణమాత్రాదేవ ప్రతిపద్యతే తస్యాప్యతీంద్రియ-

శక్తిమత్త్వాన్న కించిదప్యపేక్షితవ్యమస్తి యశ్చ

శ్రావితతత్త్వమస్యాదివాక్యః స్వయమేవాన్వయవ్యతిరేకో కృత్వా

తదవసాన ఏవ వాక్యార్థం ప్రతిపద్యతేఽసావపి యథార్థం

ప్రతిపన్న ఇతి పూర్వవదేవోపేక్షితవ్యః

యః పునరన్వయవ్యతిరేకౌ కారయిత్వాపి పునఃపునర్వాక్యం శ్రావ్యతే

యథాభూతార్థప్రతిపత్తయే తస్య కృతాన్వయవ్యతిరేకస్య సతః

కథం వాక్యం శ్రావ్యత ఇతి ఉచ్యతే

నవసంఖ్యాహృతజ్ఞానో దశమో విభ్రమాద్యథా

న వేత్తి దశమోఽస్మీతి వీక్షమాణోఽపి తాన్నవ 64

అథ దృష్టాంతగతమర్థం దార్ష్టాంతికార్థే

సమర్పయిష్యన్నాహ

అపవిద్ధద్వయోఽప్యేవం తత్త్వమస్యాదినా వినా

వేత్తి నైకలమాత్మానం నాన్వేష్యం చాత్ర కారణం 65

నాన్వేష్యం చాత్ర కారణమిత్యుక్తం తత్కస్మాదితి చోదితే

ప్రత్యాహాన్వేషణాసహిష్ణుత్వాత్ తత్కథమిత్యాహ

సేయం భ్రాంతిర్నిరాలంబా సర్వన్యాయవిరోధినీ

సహతే న విచారం సా తమో యద్వద్దివాకరం 66

తస్యాః ఖల్వస్యా అవిద్యాయా భ్రాంతేః సమ్యగ్జ్ఞానోత్పత్తిద్వారేణ

నివృత్తిః

బుభుత్సోచ్ఛేదినీ చాస్య సదసీత్యాదినా దృఢం

ప్రతీచి ప్రతిపత్తిః స్యాన్నాసౌ మానాంతరాద్భవేత్ 67

కథం పునర్వాక్యం ప్రతిపాదయత్యేవేతి చేద్ దృష్టాంతోక్తిః

జిజ్ఞాసోర్దశమం యద్వన్నవాతిక్రమ్య తామ్యతః

త్వమేవ దశమోఽసీతి కుర్యాదేవం ప్రమాం వచః 68

సా చ తత్త్వమస్యాదివాక్యశ్రవణజా ప్రమోత్పన్నవాదేవ

న చ నైవమితి ప్రత్యయాంతర జాయతే తదేతద్దృష్టాంతేన

ప్రతిపాదయతి

దశమోఽసీతి వాక్యోత్థా న ధీరస్య విహన్యతే

ఆదిమధ్యావసానేషు న నవస్వస్య సంశయః 69

ఏవం తత్త్వమసీత్యస్మాద్ద్వైతనుత్ప్రత్యగాత్మని

సమ్యగ్జ్ఞాతత్వమర్థస్య జాయేతైవ ప్రమా దృఢా 70

ప్రత్యగాత్మని ప్రమోపజాయత ఇత్యుక్తం తత్ర చోద్యతే

కిం యథా ఘటాదిప్రమేయవిషయా ప్రమా కర్త్రాది-

కారకభేదానపహ్నవేన జాయతే తథైవోతాశేషకారక-

గ్రామోపమర్దేన కర్తుః ప్రత్యగాత్మనీతి ఉచ్యతే

ప్రత్యక్తాస్య స్వతోరూపం నిష్క్రియాకారకాఫలం

అద్వితీయం తదిద్ధా ధీః ప్రత్యగాత్మేవ లక్ష్యతే 71

యస్మాదేవం

విపశ్చితోఽప్యతస్తస్యామాత్మభావం వితన్వతే

దవీయస్స్వింద్రియార్థేషు క్షీయతే హ్యుత్తరోత్తరం  72

ఆహ యది వాక్యమేవ యథాభూతార్థవబోధకమథ

కస్య హేతోరవిద్యోత్థాపితస్య కర్తృత్వాదేరుపదేశ ఇత్యుక్తే

ప్రతివిధీయతే

భ్రాంతిప్రసిద్ధ్యానూద్యార్థం తత్తత్వం భ్రాంతిబాధయా

అయం నేత్యుపదిశ్యేత తథైవం తత్త్వమిత్యపి 73

ఇమమర్థం దృష్టాంతేన బుద్ధావారోహయతి

స్థాణుః స్థాణురితీవోక్తిర్న నృబుద్ధిం నిరస్యతి

వ్యనువాదాత్తథైవోక్తిర్భ్రాంతిం పుంసో న బాధతే 74

యస్మాచ్ఛ్రోతృప్రసిద్ధానువాద్యేవ త్వమితిపదం

తస్మాదుద్దిశ్యమానస్థత్వాద్దుఃఖిత్వాదేరవివక్షితత్వమేవ

విధీయమానత్వే హి సతి విరోధప్రసంగో న తు విధీయమానా-

నూద్యమానయోరితి స్వప్రధానయోర్హి పదయోర్విరోధాశంకా

సామాన్యలింగతత్వాత్తయోర్న విపర్యయే

అనాలింగితసామాన్యౌ న జిహాసితవాదినౌ

వ్యుత్థితౌ తత్త్వమౌ తస్మాదన్యోన్యాభిసమీక్షణౌ 75

అపాస్తసామాన్యార్థత్వాదనువాదస్థత్వాద్విధీయమానేన

చ సహ విరోధాద్దుఃఖిత్వాదేరస్తు కామం జిహాసితార్థయో-

రసంసర్గో యథోపన్యస్తదోషవిరహాత్తత్త్వమర్థయోః సంసర్గోఽస్తు

నీలోత్పలవదితి చేన్నైవమప్యుపపద్యతే తస్మాత్

తదర్థయోస్తు నిష్ఠాత్మా ద్వయపారోక్ష్యవర్జితః

నాద్వితీయం వినాత్మానం నాత్మా నిత్యదృశా వినా 76

అత్రాహ కిమిహ జిహాసితం కిం వోపాదిత్సితమితి ఉచ్యతే

ప్రత్యగాత్మార్థాభిధాయినస్త్వంపదాదుభయం ప్రతీయతేఽహం

దుఃఖీ ప్రత్యగాత్మా చ తత్ర చ ప్రత్యగాత్మనోఽహం

దుఃఖీత్యనేనాభిసంబంధ ఆత్మయాథాత్మ్యానవబోధహేతుక

ఏవ అతోఽహమర్థోఽపసృష్టత్వాదజ్ఞానోత్థత్వాచ్చ హేయ ఇతి

ప్రత్యక్షతోవసీయతే తదర్థే కిం హేయం కిం వోపాదేయమితి

నావధ్రియతే తత ఇదమభిధీయతే

పారోక్ష్యం యత్తదర్థే స్యాత్తద్ధేయమహమర్థవత్

ప్రతీచేవాహమోఽభేదః పారోక్ష్యేణాత్మనోఽపి మే 77

కథం పునస్తదర్థోఽద్వితీయలక్షణః ప్రత్యగాత్మోపాశ్రయం

సద్వితీయత్వం దుఃఖిత్వం నిరన్వయమపనుదతీతి ఉచ్యతే న

చైతయోర్నివర్తకనివర్త్యభావం వయం బ్రూమః కథం తర్హి

త్వమర్థే ప్రత్యగాత్మని ప్రాగనవబుద్ధాద్వితీయతా

సానేనావబోధ్యతే

అతోఽనవబోధనిరాసేన తదుత్థస్య సద్వితీయత్వస్య త్వమర్థత్వస్య

పరోక్షత్వస్య చ తదర్థస్థస్య నిరసనాన్న వైయధికరణ్యాది-

చోద్యస్యావసరోఽస్తీతి తదిదమభిధీయతే

తత్త్వమర్థేన సంపృక్తో నానాత్వం వినివర్తయేత్

నాపరిత్యక్తపారోక్ష్యం త్వం తదర్థం సిసృప్సతి 78

కస్మాత్పునః కారణాత్తదర్థోఽద్వితీయలక్షణస్త్వమర్థేన

ప్రత్యగాత్మనా పృథగర్థః సన్నవిద్యోత్థం సద్వితీయత్వం

నిహంతీతి ఉచ్యతే విరోధాత్ తదుచ్యతే

సంసారితాద్వితీయేన పారోక్ష్యం చాత్మనా సహ

ప్రాసంగికం విరుద్ధత్వాత్తత్త్వంభ్యాం బాధనం తయోః 79

తత్త్వమర్థయోస్తు బాధకత్వేఽన్యదపి కారణముచ్యతే

అజ్ఞాతపురుషార్థత్వాచ్ఛ్రౌతత్వాత్తత్త్వమర్థయోః

స్వమర్థమపరిత్యజ్య బాధకౌ స్తాం విరుద్ధయోః 80

ఏవం తావద్యథోపక్రాంతేన ప్రక్రియావర్త్మనా న

ప్రత్యక్షాదిప్రమాణాంతరైర్విరోధగంధోఽపి సంభావ్యతే

యదా పునః సర్వప్రకారేణాపి యతమానా నైవేమం

వాక్యార్థం సంభావయామః ప్రత్యక్షాదిప్రమాణాంతరవిరోధత

ఏవ తస్మిన్నపి పక్ష ఉచ్యతే

ప్రత్యక్షాదివిరుద్ధం చేద్వాక్యమర్థం వదేత్క్వచిత్

స్యాత్తు తద్దృష్టివిధ్యర్థం యోషాగ్నివదసంశయం 81

యదా తు తత్త్వమస్యాదివాక్యం సర్వప్రకారేణాపి విచార్యమాణం

న క్రియాం కటాక్షేణాపి వీక్షతే తదా ప్రసంఖ్యానాదివ్యాపారో

దుస్సంభావ్య ఇతి తదుచ్యతే

వస్త్వేకనిష్ఠం వాక్యం చేన్న తస్య స్యాత్క్రియార్థతా

వస్తునో హ్యేకరూపత్వాద్వికల్పస్యాప్యసంభవః 82

భిన్నవిషయత్వాచ్చ న ప్రమాణాంతరవిరోధః కథం

ఉచ్యతే

అపూర్వాధిగమం కుర్వత్ప్రమాణం స్యాన్న చేన్న తత్

న విరోధస్తతో యుక్తో విభిన్నార్థావబోధినోః 83

య ఏవమపి భిన్నవిషయాణాం విరోధం వక్తి సోఽత్రాపి విరోధం

బ్రూయాత్

నాయం శబ్దః కుతో యస్మాద్రూపం పశ్యామి చక్షుషా

ఇతి యద్వత్తథైవాయం విరోధోఽక్షజవాక్యయోః 84

ప్రమాణానాం సతాం న విరోధః శ్రోత్రాదీనామివ

భిన్నవిషయత్వాత్

యయోశ్చాభిన్నవిషయత్వం తయోరాఖునకులయోరివ ప్రతినియత ఏవ

బాధ్యబాధకభావః స్యాత్ అతస్తదుచ్యతే

ప్రత్యక్షం చేన్న శాబ్దం స్యాచ్ఛాబ్దం చేదక్షజం

కథం

ప్రత్యక్షాభాసః ప్రత్యక్షే హ్యాగమాభాస ఆగమే 85

న చ ప్రతిజ్ఞాహేతుదృష్టాంతన్యాయ ఇహ సంభవతి

శబ్దాదీనాం ప్రత్యేకం ప్రమాణత్వాదత ఆహ

స్వమహిమ్నా ప్రమాణాని కుర్వంత్యర్థావబోధనం

ఇతరేతరసాచివ్యే ప్రామాణ్యం నేష్యతే స్వతః 86

న చ సుఖదుఃఖాదిసంబంధోఽవగత్యాత్మనః

ప్రత్యక్షాదిప్రమాణైర్గృహ్యతే యేన విరోధః

ప్రత్యక్షాదిప్రమాణైరుద్ధాట్యతే

దుఃఖితావగతిశ్చేత్స్యాన్న ప్రమీయేత సాత్మవత్

కర్మణ్యేవ ప్రమా న్యాయ్యా న తు కర్తర్యపి క్వచిత్ 87

అభ్యుపగమేఽపి చ ప్రసంఖ్యానశతేనాపి నైవ త్వం

సంభావితదోషాన్ముచ్యతే అత ఆహ

ప్రమాణబద్ధమూలత్వాద్దుఃఖిత్వం కేన వార్యతే

అగ్న్యుష్ణవన్నివృత్తిశ్చేన్నైరాత్మ్యం హ్యేతి సౌగతం 88

అథ మతం

నిరాకుర్యాత్ప్రసంఖ్యానం దుఃఖిత్వం చేత్స్వనుష్ఠితం

ప్రత్యక్షాదివిరుద్ధత్వాత్కథముత్పాదయేత్ప్రమాం 89

నను ప్రసంఖ్యానం నామ తత్త్వమస్యాదిశబ్దార్థాన్వయ-

వ్యతిరేకయుక్తివిషయబుద్ధ్యామ్రేడనమభిధీయతే

తచ్చానుష్ఠీయమానం ప్రమితివర్ధనయా పరిపూర్ణాం

ప్రమితిం జనయతి న పునరైకాగ్ర్యవర్ధనయేతి

యథాశేషాశుచినీడే స్త్రీకృణపే కామినీతి నిర్వస్తుకః

పురుషాయాసమాత్రజనితః ప్రత్యయ ఇతి తన్న యతః

అభ్యాసోపచయాద్బుద్ధేర్యత్స్యాదైకాగ్ర్యమేవ తత్

న హి ప్రమాణాన్యభ్యాసాత్కుర్వంత్యర్థావబోధనం 90

అభ్యాసోపచితా కృత్స్నం భావనా చేన్నివర్తయేత్

నైకాంతికీ నివృత్తిరస్స్యాద్భావనాజం హి తత్ఫలం 91

అపి చాహ

దుఃఖస్మీత్యపి చేద్ధ్వస్తా కల్పకోట్యుపబృంహితా

స్వల్పీయోఽభ్యాసజాస్థాస్న్వీ భావనేత్యత్ర కా ప్రమా 92

నను శాస్త్రాత్స్థాస్నుత్వం భవిష్యతి నైవం

యథావస్థితవస్తుయాథాత్మ్యావబోధమాత్రకారిత్వాచ్ఛాస్త్రస్య

న హి పదార్థశక్త్యాధానకృచ్ఛాస్త్రం ప్రసిద్ధం చ

లోకే

భావనాజం ఫలం యత్స్యాద్యచ్చ స్యాత్కర్మణః ఫలం

న తత్స్థాస్న్వితి మంతవ్యం ద్రవిడేష్వివ సంగతం 93

యద్యపి ప్రత్యక్షాదిప్రమాణోపాతమాత్మనో దుఃఖిత్వం

తథాపి తత్త్వమస్యాదివాక్యోత్థప్రత్యయ ఏవ బలీయానితి

నిశ్చయోఽవ్యభిచారిప్రామాణ్యవాక్యోపత్తత్వాత్ప్రమేయస్య

చ స్వత ఏవ నిర్దుఃఖిత్వసిద్ధేః ప్రత్యక్షాదేస్తు

వ్యభిచారిత్వా-

త్సంభావనాయాశ్చ పురుషపరికల్పనామాత్రావ-

ష్టంభత్వాచ్చేతి

నిర్దుఃఖిత్వం స్వతస్సిద్ధం ప్రత్యక్షాదేశ్చ దుఃఖితా

కో హ్యాత్మానమనాదృత్య విశ్వసేద్బాహ్యమానతః 94

సంబంధార్థ ఏవ

అపి ప్రత్యక్షబాధేన ప్రవృత్తిః ప్రత్యగాత్మని

పరాంచి ఖాని᳚ త్యేతస్మాద్వచసో గమ్యతే శ్రుతేః 95

అభ్యుపగమ్యైవముచ్యతే న తు ప్రమాణం సత్ప్రమాణాంతరేణ

విరుధ్యత ఇత్యసకృదవోచామ యత్రాపి

వాక్యప్రత్యక్షయోర్విరోధాశంకా

తత్రాపి పురుషమోహవశాదేవ సా జాయతే న తు పరమార్థత ఇతి

అత ఆహ

ప్రమాం చేజ్జనయేద్వాక్యం ప్రత్యక్షాదివిరోధినీం

గౌణీం ప్రత్యక్షతాం బ్రూయాన్ముఖ్యార్థాసంభవాద్బుధః 96

తస్యార్థస్య సుఖప్రతిపత్త్యర్థముదాహరణం

అగ్నిస్సమ్యగధీతేఽసౌ జహాసోచ్చైశ్చ మంచకః

యథా తద్వదహంవృత్త్యా లక్ష్యతేఽనర్హయాపి సః 97

కస్మాత్పునః కారణాత్సాక్షాదేవాత్మా నాభిధీయతే కిమనయా

కల్పనయేతి తత్రాహ

త్వమిత్యతద్విహాయాన్యన్న వర్తాత్మావబోధతే

సమస్తీహ త్వమర్థోఽపి గుణలేశేన వర్తతే 98

కస్మాత్పునర్హేతోర్హ్యహమిత్యేతదపి గుణలేశేన వర్తతే న పునః

సాక్షాదేవేతి విధూతసర్వకల్పనాకారణస్వాభావ్యాదాత్మనః

అత ఆహ

వ్యోమ్ని ధూమతుషారాభ్రమలినానీవ దుర్ధియః

కల్పయేయుస్తథా మూఢాః సంసారం ప్రత్యగాత్మని 99

నను సర్వకల్పనానామప్యాత్మన్యత్యంతాసంభవే సమానేఽహంవృత్తౌ

కః పక్షపాతే హేతుర్యేన వృత్త్యంతరాణి

విధూయాహంవృత్త్యైవాత్మోపలక్ష్యత ఇతి ఉచ్యతే

చిన్నిభేయమహంవృత్తిః ప్రతీచీవాత్మనోఽన్యతః

పూర్వోక్తేభ్యశ్చ హేతుభ్యస్తస్మాదాత్మానయోచ్యతే 100

వృత్తిభిర్యుష్మదర్థాభిర్లక్ష్యతే చేద్దృశిః పరః

అనాత్మత్వం భవేత్తస్య వితథం చ వచః శ్రుతేః 101

యథోక్తేన

అనేన గుణలేశేన హ్యత్యహంకర్తృకర్మయా

లక్ష్యతేఽసావహంవృత్త్యా నాంజసాత్రాభిధీయతే 102

నాంజసాత్రాభిధీయత ఇతి కో హేతురితి చేత్

షష్ఠీగుణక్రియాజాతిరూఢయః శబ్దహేతవః

నాత్మన్యన్యతమోఽమీషాం తేనాత్మా నాభిధీయతే 103

యది శబ్దోఽభిధానాభిధేయత్వసంబంధాంగీకారేణ నాత్మని

వర్తతే కథం శబ్దాదహం బ్రహ్మాస్మీతి సమ్యగ్బోధోత్పత్తిః

ఉచ్యతే

అసత్యే వర్త్మని స్థిత్వా నిరుపాయముపేయతే

ఆత్మత్వకారణాద్విద్మో గుణవృత్త్యా విబోధితాః 104

కథం పునరభిధానమభిధేయేనానభిసంబద్ధం

సదనభిధేయేఽర్థే

ప్రమాం జనయతీతి శృణు యథానభిసంబద్ధమప్యనభిధే-

యేఽర్థేఽవిద్యానిరాకరణముఖేన బోధయతీత్యాహ

శయానాః ప్రాయశో లోకే బోధ్యమానాః స్వనామభిః

సహసైవ ప్రబుధ్యంతే యథైవం ప్రత్యగాత్మని 105

న హి నామ్నాస్తి సంబంధో వ్యుత్థితస్య శరీరతః

తథాపి బుధ్యతే తేన యథైవం తత్త్వమిత్యతః 106

యథా చ

బోధాబోధౌ నభోఽస్పృష్ట్వా కృష్ణధీనీడగౌ యథా

బాధ్యేతరాత్మకౌ స్యాతాం తథేహాత్మని గమ్యతాం 107

అసత్యే వర్త్మని స్థిత్వా᳚ ఇత్యుపశ్రుత్యాతివిస్మితో మహతా

సంభ్రమేణ కశ్చిచ్చోదయతి

నాసన్నుపాయో లోకేఽస్తి పరమార్థవినిశ్చయే

నాసల్లింగాద్ధి బాష్పదేః కశ్చిదగ్నిం ప్రపద్యతే 108

ఇత్యేవం చోదయేద్యోఽపి జోషయేత్తం ఘటాదినా

సదసద్భ్యాం విభక్తోఽసౌ పర్యాయశ్చ న చానయోః 109

ఏవం కుచోద్యమున్మూల్యాథేదానీం ప్రకృతమభిధీయతే

ప్రకృతం

చానభిధేయే కథమభిధాశ్రుతిరవిద్యాధ్వంస్యాత్మని జ్ఞానం

జనయతీతి తత్రైవ కారణాంతరముచ్యతే

అతిదుస్స్థోఽప్రబోధోఽత్ర హ్యాత్మైవాస్య ప్రబుద్ధతా

నిమిత్తమాత్రావ్ద్యేత్యేషా నాసాగ్రే బదరం యథా 110

అనుదితానస్తమితకూటస్థబోధమాత్రస్వాభావ్యాదాత్మనో

దుస్సంభావ్యోఽవిద్యాసద్భావ ఇతి చేన్న అవిద్యాప్రసిద్ధ్యైవ

తత్సద్భావసిద్ధేరులూకనిశావదిత్యత ఇదముచ్యతే

అహో ధార్ష్ట్యమవిద్యాయా న కశ్చిదతివర్తతే

ప్రమాణం వస్త్వనాదృత్య పరమాత్మేవ తిష్ఠతి 111

యస్మాదవిద్యాప్రసిద్ధ్యైవావిద్యాసద్భావసిద్ధిరత

ఆత్మవస్తువృత్తానురోధేన న కథంచనాపి తత్సంభావనాప్యస్తి

యత ఆహ

జ్ఞానం యస్య నిజం రూపం క్రియాకారకవర్జితం

సంభావనాప్యవిద్యాయాస్తత్ర స్యాత్కేన హేతునా 112

సోఽయమేవమనుదితానస్తమితావగతిమాత్రశరీర ఆత్మాపి

సన్నవిచారితప్రసిద్ధావిద్యామాత్రవ్యవహిత ఏవాతథైవేక్ష్యతే

యతోఽతః

అనుమానాదయం భావావ్ద్యావృత్తోఽభావమాశ్రితః

తతోఽప్యస్య నివృత్తిః స్యాద్వాక్యాదేవ బుభుత్సతః 113

న వ్యావృత్తిర్యథా భావాద్భావేనైవావిశేషతః

అభావాదప్యభావత్వాద్వ్యావృత్తిర్న తథేష్యతే 114

భావవదభావాదపి నివృత్తిరనుమానాదేవ కిమితి న భవతీతి

చేచ్ఛృణు

యతో నానుమానేన వ్యావిద్ధాశేషక్రియాకారకఫలాత్మని

స్వారాజ్యేఽభిషేక్తుం శక్యతే తస్మాత్

అవిద్యానిద్రయా సోఽయం ప్రసుప్తో దుర్వివేకయా

భావాభావవ్యుదాసిన్యా శ్రుత్యైవ ప్రతిబోధ్యతే 115

అత్రాహానుదితానస్తమితవిజ్ఞానాత్మమాత్రస్వరూపత్వాద్దుస్సంభావ్యా

అవిద్యేతి నైతదేవం కుతః యత ఆహ

కుతో అవిద్యేతి చోద్యం స్యాన్నైవ ప్రాగ్ఘేత్వసంభవాత్

కాలత్రయాపరిచ్ఛిత్తేర్న చోర్ధ్వం చోద్యసంభవః 116

యస్మాత్తత్త్వమస్యాదివాక్యమేవాత్మనోఽశేషామవిద్యాం

నిరన్వయామపనుదతి తస్మాత్

అద్ధాతమమనాదృత్య ప్రమాణం సదసీతి యే

బుభుత్సంతేఽన్యతః కుర్యుస్తేఽక్ష్ణాపి రసవేదనం 117

ఏవమప్రతిహతామహం బ్రహ్మేతి ప్రమాం తత్త్వమస్యాదివాక్యం

కుర్వదపి న ప్రతిపాదయతీతి చేదభిమతం న కుతశ్చనాపి

ప్రతిపత్తిః స్యాదత ఆహ

ఇదం చేదనృతం బ్రూయాత్సత్యామవగతావపి

న చాన్యత్రాపి విశ్వాసో హ్యవగత్యవిశేషతః 118

న చోపాదిత్సితాద్వాక్యార్థాద్వాక్యార్థాంతరం కల్పయితుం

యుక్తం యస్మాత్

న చేదనుభవోఽతః స్యాత్పదార్థావగతావపి

కల్ప్యం విధ్యంతరం తత్ర న హ్యన్యోఽర్థోఽవగమ్యతే 119

న చ యథాభిమతోఽర్థో యథోక్తేన న్యాయేన నావసీయతే

కోఽసౌ న్యాయ ఇత్యాహ

నామాదిభ్యో నిరాకృత్య త్వమర్థం నిష్పరిగ్రహః

నిస్స్పృహో యుష్మదర్థేభ్యః శమాదివిధిచోదితః 120

భంక్త్వా చాన్నమయాదీంస్తాన్పంచానాత్మతయార్గలాన్

అహం బ్రహ్మేతి వాక్యార్థం వేత్తి చేన్నార్థ ఈహయా 121

న చేదేవముపగమ్యతే వాక్యస్య ప్రమాణస్య సతోఽప్రామాణ్యం

ప్రాప్నోతి తదాహ

యదర్థం చ ప్రవృత్తం యద్వాక్యం తత్ర న చేచ్ఛ్రుతం

ప్రమాముత్పాదయేత్తస్య ప్రామాణ్యం కేన హేతునా 122

అథ మన్యసే

జానీయాచ్చేత్ప్రసంఖ్యానాచ్ఛబ్దస్సత్యవచాః కథం

పారోక్ష్యం శబ్దో నః ప్రాహ ప్రసంఖ్యానాత్త్వసంశయం

123

న చ యుక్తిశబ్దావృత్తిలక్షణాత్ప్రసంఖ్యానాద్యథావ-

త్ప్రతిపత్తిర్భవిష్యతీతి సంభావయామః యస్మాత్

యుక్తిశబ్దౌ పురాప్యస్య న చేదకురుతాం ప్రమాం

సాక్షాదావర్తనాత్తాభ్యాం కిమపూర్వం ఫలిష్యతి 124

అథైవమపి ప్రసంఖ్యానమంతరేణ ప్రాణాంధారయితుం న

శక్నోషీతి చేచ్ఛ్రవణాదావేవ సంపాదయిష్యామః కథం

ప్రసంఖ్యానే శ్రుతావస్య న్యాయోఽస్త్వామ్రేడనాత్మకః

ఈషచ్ఛ్రుతం సామిశ్రుతం సమ్యక్శ్రుత్వావగచ్ఛతి 125

నను ప్రసంఖ్యానవిధిమనభ్యుపగచ్ఛతః పారమహంసీ చర్యా

బౌద్ధాదిచర్యావదశాస్త్రపూర్వికా ప్రాప్నోతి

తతశ్చారూఢపతితత్వం

న స్యాదశేషకర్మణాం చ నివృత్తిర్న ప్రాప్నోతీతి ఉచ్యతే

త్వమర్థస్యావబోధాయ విధిరప్యాశ్రితో యతః

తమంతరేణ యే దోషాస్తేఽపి నాయాంత్యహేతవః 126

ఇతి తృతీయోఽధ్యాయః 3

అథ చతుర్థోఽధ్యాయః

పూర్వాధ్యాయేషు యద్వస్తు విస్తరేణోదితం స్ఫుటం

సంక్షేపతోఽధునా వక్ష్యే తదేవ సుఖవిత్తయే 1

సంక్షేపవిస్తరాభ్యాం హి మందోత్తమధియాం నృణాం

వస్తూచ్యమానమేత్యంతఃకరణం తేన భణ్యతే 2

ఆత్మానాత్మా చ లోకేఽస్మిన్ప్రత్యక్షాదిప్రమాణతః

సిద్ధస్తయోరనాత్మా తు సర్వత్రైవాత్మపూర్వకః 3

అనాత్మత్వం స్వతస్సిద్ధం దేహాద్భిన్నస్య వస్తునః

జ్ఞాతురప్యాత్మతా తద్వన్మధ్యే సంశయదర్శనం 4

అసాధారణాంస్తయోర్ధర్మాన్ జ్ఞాత్వా ధూమాగ్నివద్బుధః

అనాత్మనోఽథ బుద్ధ్యంతాన్ జానీయాదనుమానతః 5

ఇదమిత్యేవ బాహ్యేఽర్థే హ్యహమిత్యేవ బోద్ధరి

ద్వయం దృష్టం యతో దేహే తేనాయం ముహ్యతే జనః 6

కేన పునర్న్యాయేనాత్మానాత్మనోరశ్వమహిషయోరివ విభాగః

క్రియత ఇతి ఉచ్యతే

న్యాయః పురోదితోఽస్మాభిరాత్మానాత్మవిభాగకృత్

తేనేదమర్థముత్సార్య హ్యహమిత్యత్ర యో భవేత్ 7

విద్యాత్తత్త్వమసీత్యస్మాద్భావాభావదృశం సదా

అనంతరమబాహ్యార్థం ప్రత్యక్స్థం మునిరంజసా 8

ఉచ్యతాం తర్హి కయా తు పరిపాయ్యా వాక్యార్థం వేత్తీతి

ఉచ్యతే అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం

త్యక్తకృత్స్నేదమర్థత్వాత్త్యక్తోఽహమితి మన్యతే

నావగచ్ఛామ్యహం యస్మాన్నిజాత్మానమనాత్మనః 9

అథ శరీరాదిబుద్ధిపర్యంతః స సర్వోఽనాత్మైవేతి

ప్రమాణాద్వినిశ్చిత్య

కిమితి బుభుత్సాతో నోపరమతే శృణు

అనుచ్ఛిన్నబుభుత్సశ్చ ప్రత్యగ్ఘేతోరనాత్మనః

దోలాయమానచిత్తోఽయం ముహ్యతే భౌతవన్నరః 10

అవిలుప్తవిజ్ఞానాత్మన ఆత్మత్వాదేవ నిత్యసాన్నిధ్యాద్బుభుత్సుః

కిమితి న ప్రతిపద్యత ఇతి. యస్మాత్

యైరద్రాక్షీత్పురాత్మానం యమనాత్మేతి వీక్షతే

దృష్టేర్ద్రష్టారమాత్మానం తైః ప్రసిద్ధైః ప్రమిత్సతి 11

కస్మాత్పునర్హేతోః పరాచీనాభిః శబ్దాద్యవలేహినీభిర్బుద్ధిభి-

రాత్మానమనాత్మవన్న వీక్షత ఇతి ఉచ్యతే

చక్షుర్న వీక్షతే శబ్దమతదాత్మత్వకారణాత్

యథైవం భౌతికీ దృష్టిర్నాత్మానం పరిపశ్యతి 12

ప్రత్యక్షాదిప్రమాణస్వాభావ్యానురోధేన

తావత్తదదర్శనకారణముక్తం

అథ ప్రమేయస్వాభావ్యానురోధేన ప్రతిషేధ ఉచ్యతే

ధీవిక్రియాసహస్రాణాం హానోపాదానధర్మిణాం

సదా సాక్షిణమాత్మానం ప్రత్యక్త్వాన్నాహమీక్షతే 13

క్వ పునరియం వివేకబుద్ధిః కిమాత్మన్యుతానాత్మనీతి కించాతః

యద్యాత్మని కూటస్థత్వవ్యాఘాతోఽనాత్మదర్శిత్వాత్

అథానాత్మని తస్యాప్యచైతన్యాన్న వివేకసంబంధ ఇతి ఉచ్యతే

దాహ్యదాహకతైకత్ర᳚ ఇత్యుక్తపరిహారాత్

బుద్ధావేవ వివేకోఽయం యదనాత్మతయా భిదా

బుద్ధిమేవోపమృద్నాతి కదలీం తత్ఫలం యథా 14

సోఽయమతత్త్వే తత్త్వదృక్

అనుమానప్రదీపేన హిత్వా సర్వాననాత్మనః

సంసారైకావలంబిన్యా తదభావం ధియేప్సతి 15

యోఽయమన్వయవ్యతిరేకజో వివేక ఆత్మానాత్మవిభాగ

లక్షణోఽనాత్మస్థః స్థాణౌ సంశయావబోధవత్-

ప్రతిపత్తవ్యోఽన్యథావస్తుస్వాభావ్యాన్మృగతృష్ణికోదక-

ప్రబోధవవదిత్యత ఆహ

సంసారబీజసంస్థోఽయం తద్ధియా ముక్తిమిచ్ఛతి

శశో నిమీలనేనేవ మృత్యుం పరిజిహీర్షతి 16

అస్యార్థస్య ద్రఢిమ్నే శ్రుత్యుదాహరణం

ఇమమర్థం పురస్కృత్య శ్రుత్యా సమ్యగుదాహృతం

యచ్చక్షుషే᳚తి విస్రబ్ధం న దృష్టే రితి

చ స్ఫుటం 17

బుద్ధ్యంతమపవిద్ధ్యైవం కో న్వహం స్యామితీఇక్షితుః

శ్రుతిస్తత్త్వమసీత్యాహ సర్వమానాతిగామినీ 18

ఏష సంక్షేపతః పూర్వాధ్యాయత్రయస్యార్థ ఉక్తః

సోఽయం న్యాయ్యోఽపి వేదాంతార్థః శాస్త్రాచార్యప్రసాద-

లభ్యోఽప్యనపేక్షితశాస్త్రాచార్యప్రసాదోఽనన్యాపేక్ష-

సిద్ధస్వభావత్వాత్కైశ్చిచ్ఛ్రద్ధధానైర్న ప్రతీయతే

తేషాం సంగ్రహార్థమభిమతప్రామాణ్యోదాహరణం

భగవత్పూజ్యపాదైశ్చ ఉదాహార్యేవమేవ తు

సువిస్పష్టోఽస్మదుక్తోఽర్థః సర్వభూతహితైషిభిః 19

కిం పరమాత్మన ఉపదేశ ఉతాపరమాత్మన ఇతి కిం చాతః

యది పరమాత్మనస్తస్యోపదేశమంతరేణైవ ముక్తత్వాన్నిరర్థక

ఉపదేశః అథాపరమాత్మనస్తస్యాపి స్వత ఏవ సంసార-

స్వభావత్వాన్నిష్ఫల ఉపదేశః ఏవముభయత్రాపి

దోషవత్త్వాదత ఆహ

అవివిచ్యోభయం వక్తి శ్రుతిశ్చేత్స్యాద్గ్రహస్తథా

ఇతి పక్షముపాదాయ పూర్వపక్షం నిశాత్య చ 20

తచ్చేదమవివేకాత్స్వతో వివిక్తాత్మనే తత్త్వమసీత్యుపదిష్టం

యుష్మదస్మద్విభాగజ్ఞే స్యాదర్థవదిదం వచః

యతోఽనభిజ్ఞే వాక్యం స్యాద్బధిరేష్వివ గాయనం 21

తస్య చ యుష్మదస్మద్విభాగవిజ్ఞానస్య కా యుక్తిరుపాయభావం

ప్రతిపద్యతే శృణు

అన్వయవ్యతిరేకౌ హి పదార్థస్య పదస్య చ

స్యాదేతదహమిత్యత్ర యుక్తిరేవావధారణం  22

కథం తౌ యుక్తిరిత్యత్రాహ

నాద్రాక్షమహమిత్యస్మిన్ సుషుప్తేఽన్యన్మనాగపి

న వారయతి దృష్టిం స్వాం ప్రత్యయం తు నిషేధతి  23

ఏవం విజ్ఞాతవాచ్యార్థే శ్రుతిలోకప్రసిద్ధితః

శ్రుతిస్తత్త్వమసీత్యాహ శ్రోతుర్మోహాపనుత్తయే  24

తత్ర త్వమితి పదం యత్ర లక్షణయా వర్తతే సోఽర్థ ఉచ్యతే

అహం శబ్దస్య యా నిష్ఠా జ్యోతిషి ప్రత్యగాత్మని

సైవోక్తా సదసీత్యేవం ఫలం తత్ర విముక్తతా  25

అన్యచ్చాన్వయవ్యతిరేకోదాహరణం తథా

ఛిత్త్వా త్యక్తేన హస్తేన స్వయం నాత్మా విశేష్యతే

తథా శిష్టేన సర్వేణ యేనయేన విశేష్యతే 26

విశేషణమిదం సర్వం సాధ్వలంకరణం యథా

అవిద్యాధ్యస్తమతః సర్వం జ్ఞాత ఆత్మన్యసద్భవేత్ 27

తస్మాత్త్యక్తేన హస్తేన తుల్యం సర్వం విశేషణం

అనాత్మత్వేన తస్మాజ్జ్ఞో ముక్తః సర్వవిశేషణైః 28

జ్ఞాతైవాత్మా సదా గ్రాహ్యో జ్ఞేయముత్సృజ్య కేవలః

అహమిత్యపి యద్గ్రాహ్యం వ్యపేతాంగసమం హి తత్  29

దృశ్యత్వాదహమిత్యేష నాత్మధర్మో ఘటాదివత్

తథాన్యే ప్రత్యయా జ్ఞేయా దోషాశ్చాత్మామలో హ్యతః  30

సర్వన్యాయోపసంగ్రహః

నిత్యముక్తత్వవిజ్ఞానం వాక్యాద్భవతి నాన్యతః

వాక్యార్థస్యాపి విజ్ఞానం పదార్థస్మృతిపూర్వకం 31

అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం పదార్థస్స్మర్యతే ధ్రువం

ఏవం నిర్దుఃఖమాత్మానమక్రియం ప్రతిపద్యతే 32

సదేవేత్యాదివాక్యేభ్యః ప్రమా స్ఫుటతరా భవేత్

దశమస్త్వమసీత్యస్మాద్యథైవం ప్రత్యగాత్మని  33

వీక్షాపన్నస్యోదాహరణం

నవబుద్ధ్యపహారాద్ధి స్వాత్మానం దశపూరణం

అపశ్యన్ జ్ఞాతుమేవేచ్ఛేత్స్వమాత్మానం జనస్తథా 34

అవిద్యాబద్ధచక్షుష్ట్వాత్కామాపహృతధీః సదా

వివిక్తం దృశిమాత్మానం నేక్షతే దశమం యథా  35

సోఽయమేవమవిద్యాపటలావగుంఠితదృష్టిః సన్

కథముత్థాప్యత ఇత్యాహ

యథా స్వాపనిమిత్తేన స్వప్నదృక్ప్రతిబోధితః

కరణం కర్మ కర్తారం స్వాప్నం నైవేక్షతే స్వతః 36

అనాత్మజ్ఞస్తథైవాయం సమ్యక్ శ్రుత్యావబోధితః

గురుం శాస్త్రం తథా మూఢం స్వాత్మనోఽన్యం న పశ్యతి 37

స కిం సకలసంసారప్రవివిక్తమాత్మానం వాక్యాత్ప్రతిపద్యత

ఉత నేతీతి అత్ర బ్రూమః కూటస్థావగతిశేషమాత్రత్వా-

త్ప్రతిపత్తేరత ఆహ

దండావసాననిష్ఠస్స్యాద్దండసర్పో యథా తథా

నిత్యావగతినిష్ఠం స్యాద్వాక్యాజ్జగదసంశయం 38

కుత ఏతత్ యస్మాత్

పశ్యన్నితి యదాహోచ్చైః ప్రత్యక్త్వమజమవ్యయం

అపూర్వానపరానంతం త్వమా తదుపలక్ష్యతే 39

తత్త్వమస్యాదివాక్యోత్థవిజ్ఞానైవ బాధ్యతే యస్మాత్

అస్మాద్యదపరం రూపం నాస్తీత్యేవ నిరూప్యతే

అన్యథాగ్రహణాభావాద్బీజం తత్స్వప్నబోధయోః 40

అస్యార్థస్య ద్రఢిమ్న ఉదాహరణం

కార్యకారణబద్ధౌ తావిష్యేతే విశ్వతైజసౌ

ప్రాజ్ఞః కారణబద్ధస్తు ద్వౌ తౌ తుర్యే న సిధ్యతః  41

అన్యథాగృహణతః స్వప్నో నిద్రా తత్త్వమజానతః

విపర్యాసే తయోః క్షీణే తురీయం పదమశ్నుతే  42

తథా భగవత్పాదీయముదాహరణం

సుషుప్తాఖ్యం తమోఽజ్ఞానం బీజం స్వప్నప్రబోధయోః

ఆత్మబోధప్రదగ్ధం స్యాద్బీజం దగ్ధం యథాభవం 

43

ఏవం గౌడైర్ద్రావిడైర్నః పూజ్యైరయమర్థః ప్రభాషితః

అజ్ఞానమాత్రోపాధిస్సన్నహమాదిదృగీశ్వరః 44

తత్రాన్యథాగ్రహణవదన్యథాగ్రహణబీజమగ్రహణమనాత్మధర్మ

ఏవేత్యాహ

ఇదం జ్ఞానమహం జ్ఞాతా జ్ఞేయమేతదితి త్రయం

యోఽవికారో విజానాతి పరాగేవాస్య తత్తమః 45

యత ఏతదేవమతస్తస్యైవ

బీజాత్మనస్తమసశ్చిత్తధర్మవిశిష్టస్య

స్వకార్యద్వితీయాభిసంబంధో న త్వవికారిణ ఆత్మన ఇత్యాహ

దృష్టాంతేన

రూపప్రకాశయోర్యద్వత్సంగతిర్విక్రియావతః

సుఖదుఃఖాదిసంబంధశ్చిత్తస్యైవం వికారిణః 46

తదేతదన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం దర్శయిష్యన్నాహ

సంప్రసాదేఽవికారిత్వాదస్తం యాతే వికారిణి

పశ్యతో నాత్మనః కించిద్ద్వితీయం స్పృశతేఽణ్వపి 47

సోఽయం కూటస్థజ్ఞానమూర్తిరాత్మా

యథా ప్రాజ్ఞే తథైవాయం స్వప్నజాగరితాంతయోః

పశ్యన్నప్యవికారిత్వాద్ద్వితీయం న పశ్యతి 48

ఏవం జ్ఞానవతో నాస్తి మమాహంమతిసంశ్రయః

భాస్వత్ప్రదీపహస్తస్య హ్యంధకార ఇవాగ్రతః 49

తత్ర దృష్టాంతః

ఆ ప్రబోధాద్యథాసిద్ధిర్ద్వైతాదన్యస్య వస్తునః

బోధాదేవమసిద్ధత్వం బుద్ధ్యాదేః ప్రత్యగాత్మనః 50

స ఏష విద్వాన్హానోపాదానశూన్యమాత్మానమాత్మని పశ్యన్

సర్వమేవానుజానాతి సర్వమేవ నిషేధతి

భేదాత్మలాభోఽనుజ్ఞా స్యాన్నిషేధోఽతత్స్వభావతః 51

సర్వస్యోక్తత్వాదుపసంహారః

పరమాథార్థనిష్ఠం యత్సర్వవేదాంతనిశ్చితం

తమోపనుద్ధియాం జ్ఞానం తదేతత్కథితం మయా 52

ఏతావదిహోక్తం

నేహాత్మవిన్మదన్యోఽస్తి న మత్తోఽజ్ఞోఽస్తి కశ్చన

ఇత్యజానన్విజానాతి యస్స బ్రహ్మవిదుత్తమః 53

ఏవమాత్మానం జ్ఞాత్వా కిం ప్రవర్తితవ్యముత నివర్తితవ్యమాహోస్వి-

న్ముక్తప్రగ్రహతేతి ఉచ్యతే

జ్ఞేయాభిన్నమిదం యస్మాజ్జ్ఞేయవస్త్వనుసార్యతః

న ప్రవృత్తిం నివృత్తిం వా కటాక్షేణాపి వీక్షతే 54

కుత ఏతజ్జ్ఞేయాభిన్నమితి యతః

ప్రాగాత్మబోధాద్బోధోఽయం బాహ్యవస్తూపసర్జనః

ప్రధ్వస్తాఖిలసంసార ఆత్మైకాలంబనః శ్రుతేః 55

ఏవమవగతపరమార్థతత్త్వస్య న శేషశేషిభావ-

స్తత్కారణస్యోత్సారితత్వాదిత్యాహ

వాస్తవేనైవ వృత్తేన నిరుణద్ధి యతో భవం

నివృత్తిమపి మృద్నాతి సమ్యగ్బోధః ప్రవృత్తివత్ 56

సకృదాత్మప్రసూత్యైవ నిరుణద్ధ్యఖిలం భవం

ధ్వాంతమాత్రనిరాసేన న తతోఽన్యాన్యథామతిః 57

దేశకాలాద్యసంబద్ధాద్దేశాదేర్మోహకార్యతః

నానుత్పన్నమదగ్ధం వా జ్ఞానమజ్ఞానమస్త్యతః 58

సమ్యగ్జ్ఞానశిఖిప్లుష్టమోహతత్కార్యరూపిణః

సకృన్నివృత్తేర్బాధ్యస్య కిం కార్యమవశిష్యతే 59

వాస్తవేనైవ వృత్తేనావిద్యాయాః ప్రధ్వస్తత్వాన్న

కించిదవశిష్యత ఇత్యుక్తః పరిహారః అథాపరస్సాంప్రదాయికః

పరిహారః

నివృత్తసర్పస్సర్పోత్థం యథా కంపం న ముంచతి

విధ్వస్తాఖిలమోహోఽపి మోహకార్యం తథాత్మవిత్ 60

యతః ప్రవృత్తిబీజముచ్ఛిన్నం తస్మాత్

తరోరుత్ఖాతమూలస్య శోషేణైవ యథా క్షయః

తథా బుద్ధాత్మతత్త్వస్య నివృత్త్యైవ తనుక్షయః 61

అథాలేపకపక్షనిరాసార్థమాహ

బుద్ధద్వైతసత్త్వస్య యథేష్టాచరణం యది

శునాం తత్త్వదృశాం చైవ కో భేదోఽశుచిభక్షణే 62

కస్మాన్న భవతి యస్మాత్

అధర్మాజ్జాయతేఽజ్ఞానం యథేష్టాచరణం తతః

ధర్మకార్యే కథం తత్స్యాద్యత్ర ధర్మోఽపి నేష్యతే 63

ప్రత్యాచక్షాణ ఆహాతో యథేష్టాచరణం హరిః

యస్య సర్వే సమారంభాః  ప్రకాశం చే తి

సర్వదృక్ 64

తిష్ఠతు తావత్సర్వప్రవృత్తిబీజఘస్మరం జ్ఞానం

ముముక్ష్వవస్థాయామపి న సంభవతి యథేష్టాచరణం

తదాహ

 యో హి యత్ర విరక్తః స్యాన్నాసౌ తస్మై ప్రవర్తతే

లోకత్రయవిరక్తత్వాన్ముముక్షుః కిమితీహతే  65

తత్ర దృష్టాంతః

క్షుధయా పీడ్యమానోఽపి న విషం హ్యత్తుమిచ్ఛతి

మిష్టాన్నధ్వస్తతృడ్ జానన్నామూఢస్తజ్జిఘత్సతి  66

యతోఽవగతపరమార్థతత్త్వస్య యథేష్టాచరణం న మనాగపి

ఘటతే ముముక్షుత్వేఽపి చ తస్మాత్

రాగో లింగమబోధస్య చిత్తవ్యాయామభూమిషు

కుతః శాడ్వలతా తస్య యస్యాగ్నిః కోటరే తరోః 67

సకలపురుషార్థసమాప్తికారిణోఽస్యాత్మావబోధస్య కుతః

ప్రసూతిరితి ఉచ్యతే

అమానిత్వాదినిష్ఠో యో యశ్చాద్వేష్ట్రాదిసాధనః

జ్ఞానముత్పద్యతే తస్య న బహిర్ముఖచేతసః 68

ఉత్పన్న ఆత్మవిజ్ఞానే కిమవిద్యాకార్యత్వాత్ప్రవృత్తివన్నివృత్త్యా-

త్మకామానిత్వదయో నివర్తంత ఉత నేతి నేతి బ్రూమః కిం

కారణం నివృత్తిశాస్త్రావిరుద్ధస్వాభావ్యాత్పరమాత్మనో

న తు నియోగవశాత్ కథం తర్హి శృణు

ఉత్పన్నాత్మప్రబోధస్య త్వద్వేష్టృత్వాదయో గుణాః

అయత్నతో భవంత్యస్య న తు సాధనరూపిణః 69

యత ఏతదేవమతః

ఇమాం గ్రంథముపాదిత్సురమానిత్వాదిసాధనః

యత్నతః స్యాన్న దుర్వృత్తః ప్రత్యగ్ధర్మానుగో హ్యయం 70

న దాతవ్యశ్చాయం గ్రంథః

నావిరక్తాయ సంసారాన్నానిరస్తైషణాయ చ

న చాయమవతే దేయం వేదాంతార్థప్రవేశనం 71

జ్ఞాత్వా యథోదితం సమ్యగ్జ్ఞాతవ్యం నావశిష్యతే

న చానిరస్తకర్మేదం జానీయాదంజసా తతః 72

నిరస్తసర్వకర్మాణః ప్రత్యక్ప్రవణబుద్ధయః

నిష్కామా యతయః శాంతా జానంతీదం యథోదితం 73

శ్రీమచ్ఛంకరపాదపద్మయుగలం సంసేవ్య లబ్ధ్వోచివాన్

  జ్ఞానం పారమహంస్యమేతదమలం స్వాంతాంధకారాపనుత్

మా భూదత్ర విరోధినీ మతిరతః సద్భిః పరీక్ష్యం బుధైః

  సర్వత్రైవ విశుద్ధయే మతమిదం సంతః పరం కారణం 74

సుభాషితం చార్వపి నామహాత్మనాం

     దివాకరో నక్తదృశామివామలః

ప్రభాతి భాత్యేవ విశుద్ధచేతసాం

     నిధిర్యథాపాస్తతృషాం మహాధనః 75

విష్ణోః పాదానుగాం యాం నిఖిలభవనుదం శంకరోఽవాప

యోగాత్

సర్వజ్ఞం బ్రహ్మసంస్థం మునిగణసహితం సమ్యగభ్యర్చ్య

భక్తయా

విద్యాం గంగామివాహం ప్రవరగుణనిధేః ప్రాప్య వేదాంతదీప్తాం

కారుణ్యాత్తామవోచం జనిమృతినివహధ్వస్తయే దుఃఖితేభ్యః 76

వేదాంతోదరవర్తి భాస్వదమలం ధ్వాంతచ్ఛిదస్మద్ధియో

   దివ్యం జ్ఞానమతీద్రియేఽపివిషయే వ్యాహన్యతే న క్వచిత్

యో నో న్యాయశలాకయైవ నిఖిలం సంసారబీజం తమః

   ప్రోత్సార్యావిరకార్షీద్గురుగురుః పూజ్యాయ తస్మై నమః 77

సంబంధోక్తిరియం సాధ్వీ ప్రతిశ్లోకముదాహృతా

నైష్కర్మ్యసిద్ధేర్జ్ఞాత్వేమాం వ్యాఖ్యాతాసౌ భవేద్ధ్రువం 78

ఇతి చతుర్థోఽధ్యాయః 4

ఇతి